Pomniki Trójcy Świętej w Izbicku i Wysokiej

Jedyne dwa barokowe pomniki Trójcy świętej na Górnym Śląsku, stoją w odległości 13 km od siebie w Izbicku (Stubendorf) i Wysokiej (Wyssoka). Pozostałe śląskie kolumny Trójcy Świętej są na Dolnym Śląsku.

Więcej można powiedzieć o figurze w Wysokiej ale również nie był znany dotąd jej fundator. Pomnik w Izbicku datowany jest nieraz pochopnie na rok 1629, gdyż taki rok wyryty jest na cokole. Pod nim jeszcze 1927. Ten drugi jest prawdopodobnie datą odnowienia, może przeniesienia. Rok 1629 jest niemożliwy jako czas powstania rzeźby Trójcy Świętej w tym kształcie. To stylistycznie późny barok, nawet rokoko. Z pewnością wiek XVIII, najpewniej jego połowa. Pewną wskazówką może być pomnik Trójcy Świętej w pobliskiej Wysokiej. Podobny formą, ułożeniem postaci. Jego datowanie z chronostychów to 1748. Obydwie figury mogą być fundacjami mającymi ze sobą chociażby taki związek, że postawienie pierwszego było inspiracją, ale i wzorem dla powstania drugiego. Bardzo możliwe, że wyszyły z jednego warsztatu.

Wysoka

Późnobarokowa wolnostojąca figura, kolumna Trójcy Świętej z 1748 r., na skrzyżowaniu dróg, na północnym końcu wsi Wysoka (50°28'39.7"N 18°10'29.5"E).

Szeroko skomponowana grupa Świętej Trójcy: Bóg Ojciec i Syn, siedzący z dużym krzyżem po Jego prawej stronie. Obydwaj opierają się jednym ramieniem o wielką kulę ziemską. Nad nimi gołębica Ducha Świętego w znaku trójkąta. Postacie są do siebie obrócone w skręconej pozycji. Kształty komponowane pod kątem. Dynamiczna obróbka. Grupa przeznaczona do oglądania od przodu unosi się na chmurach z aniołkami, które tworzą smukłą bezpośrednią podstawę, która z kolei umieszczona jest na trójczłonowym postumencie. Narożniki każdej z trzech nałożonych na siebie części ozdobione wolutami o różnych kształtach. Ozdobna dekoracja. Napisy na najniższej części (cokole). Na najwyższej ornament w typie Laub- und Bandelwerk. Z przodu na środkowej kartusz z herbem Ostoja.

Nie ma informacji kto ani czemu ufundował pomnik. Pomocne mogą być inskrypcje, ogólne informacje o wsi i okolicy oraz legendy. Co do tych ostatnich to według zasłyszanej od mieszkańca wsi opowieści miejscem ustawienia figury miał być plac koło kościoła pw. św. Floriana, który znajduje się ok. 500, na południe, w centrum wsi. Jednak ciągnące wóz z gotowymi elementami pomnika woły zatrzymały się na skrzyżowaniu i uznano to za znak, że Trójca wybrała w ten sposób dla siebie miejsce. Trzeba zauważyć, że w tym miejscu odczuwalne jest już nachylenie drogi prowadzącej do wsi i dalej w kierunku Góry Świętej Anny (właściwie to już jej zbocza).

Wieś wymieniona już w dokumencie Henryka Brodatego z 1234 r. potwierdzającego jej darowiznę przez zmarłego w 1230 r. księcia opolskiego Kazimierza dla klasztoru w Czarnowąsach. Później wielokrotnie zmieniali się właściciele. Następowały też podziały. W interesującym nas okresie (rok 1748 - patrz sekcja Chronostychy) znaczną jej część miał w posiadaniu Karol Józef Schimonsky, który dokonał zakupu w 1733 r. od von Gaschinów. Już w 1789 r. syn Karola Józefa - Jan Karol - sprzedał ten majątek Gustawowi baronowi von Welczek z Łabęd. Herb Schimonskych jest identyczny z polską Ostoją. Biorąc pod uwagę, że taki właśnie herb znajduje się na środkowej części postumentu (fot.), a chronogramy dają datę 1748 r. (patrz sekcja Chronostychy) należy uznać za pewne, że fundatorem pomnika był nowy, od 1733 r. właściciel części Wysokiej. Potwierdza to też fragment inskrypcji, który dzięki powyższym ustaleniom można odcyfrować. Otóż chronostych na przedniej części cokołu kończy się następująco:

OMnIs bonI FontIs erreXIt
C: I: de S: H: D. In W: et B:

czyli

Źródłu wszelkiego dobra wzniósł
C: I: de S: H: D. In W: et B:

Wobec tego litery skrywają zdanie: Carl Ioseph de Schimonsky Habentiae Dominus In Wyssoka et Bresnitz, a więc Karol Józef von Schimonsky Pan majątków w Wysokiej i Brzeźnicy.

Karl Joseph von Schimony-Schimonsky dziedzic na Brzeźnicy (Bresnitz) i Sódole oraz pan Wysokiej urodził się w 1705 r., a zmarł 11 sierpnia 1776 w Brzeźnicy. Schimonscy to górnośląski ród znany od II poł. XVI w. Nie jest do końca jasne skąd się wywodzili. Biorąc pod uwagę herb Ostoja oraz nazwisko byli pochodzenia polskiego. Być może z ziemi krakowskiej bo tam ten herb występował i yyły też rodziny o nazwisku Szymoński. Możliwe, ze jak chce Pilnáček należy Schimonskych wywodzić od Siemońskich z księstwa siewierskiego. To była część ziemi krakowskiej oddana przez Kazimierza II Sprawiedliwego w 1177 księciu raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu w rozrachunkach politycznych. Karl Josef znany jest jako pierwszy landrat utworzonego w 1743 r. przez administrację pruską po zdobyciu Śląska powiatu raciborskiego. Fryderyk II racjonalizował organizację zarządzania krajem ujednolicając administrację poprzez likwidację księstw i wolnych państw stanowych. Utworzono powiaty zorganizowane w departamenty kameralne, a te w prowincje. Terytorialnie powiat raciborski praktycznie pokrywał się z byłym księstwem raciborskim. Schimonsky urzędową funkcję sprawował do 1759 gdy zrezygnował z niej motywując to chęcią zajęcia się administracją sowimi dobrami. W okresie od 15 marca 1760 do 11 maja 1762 r. powiat powrócił na krótko pod panowanie austriackie. Fundator figury jak widać bez oporów współpracował z nowymi władzami więc być może rezygnacja miała charakter asekuracji przed ewentualnymi represjami ze strony habsburskiej gdy widać już było niekorzystny dla Prus obrót działań w wojnie siedmioletniej (1756-1763). Z drugiej strony funkcja była rzeczywiście uciążliwa. Obejmując urząd otrzymał 23-punktową instrukcję. Zobowiązany był m.in. do stałego przebywania w zarządzanym przez siebie powiecie, a na każdą podróż poza jego granice powinien uzyskać zgodę kamery departamentalnej we Wrocławiu. Nie uwzględniono nawet jego prośby o możliwość zamieszkania z rodziną w jego Brzeźnicy, znajdującej się przecież na terenie powiatu. Odmowę prośby motywowano koniecznością bezpośredniego nadzorowania skarbca powiatu. Landrat usłuchał i otrzymał w zawiązku z tym 20 sierpnia 1750 r. pisemne podziękowanie od kamery.

Brzeźnicę wniosła Karolowi Józefowi pierwsza żona - Maria Eleonora z domu von Ehrenkron. Mieli córkę Joannę urodzoną w 1727 r. Z drugą żoną Karoliną Jadwigą z domu Gruttschreiber mieli dwóch synów. Johanna Karla (1742-1810) i urodzonego w 1752 r. w Brzeźnicy Emanuela, najsłynniejszą postać w rodzie, biskupa wrocławskiego od 1823 r. do śmierci w 1832, a także córkę Marię Franciszkę. W rękach Schimonskych wieś pozostawała do 1817 r.. O powodach fundacji nic nie wiadomo. Nie tłumaczą jej też inskrypcje będące wymyślnymi wierszami łacińskimi odnoszącymi się do Trójcy Świętej, skonstruowanymi tak aby można było z nich odczytać datę 1748 (chronostychy, w których chronogram daje tę datę). Można domyślać się, że w rodzinie panowała religijna atmosfera, która zaowocowała godnością biskupią jednego z synów Karola Józefa. Bardzo prawdopodobne, że był on też fundatorem figury św. Jana Nepomucena przy wjeździe na folwark w Brzeźnicy, stojącej teraz na starym cmentarzu w Łubowicach. Patrz Święty Jan Nepomucen z Brzeźnicy. Wieś należała do parafii w Łubowicach ale Schimonscy utrzymywali kapelana, który odprawiał codziennie msze dla nich, gości i służby. Wyjątkami były Boże Narodzenie, Wielkanoc, Wniebowstąpienie, Zielone Świątki i dzień odpustu w Łubowicach. W tych dniach obowiązywała wyłączność kościoła parafialnego. Kapelan Schimonskych musiał mieć też każdorazową zgodę łubowickiego proboszcza na udzielenie chrztu, ślubu i pogrzeb. Ostatnie wzmianki o brzeźnickim kapelanie pojawiają sie w 1798 r. W XIX w. kaplicę przystano używać i zamieniano na skład (szopę).

Chronostychy

Z każdej strony cokołu pomnika znajduje się inskrypcja w formie chronostychu. Chronogram daje zawsze datę 1748.

Przód:

GLorIae
PatrIs IngenItI FILII
VnIgenItI
et spIrItVs ab VtroqVe
proCeDentIs
OMnIs bonI FontIs
erreXIt
C: I: de S: H: D. In W: et B:

50+1+1+1+1+1+1+50+1+1+5+1+1+1+1+1+5+5+5+100+500+1+1000+1+1+1+10+1 = 1748

Chwała Ojcu niezrodzonemu, Synowi jednorodzonemu i Duchowi od obu pochodzącemu.
Źródłu wszelkiego dobra wzniósł C: I: de S: H: D. In W: et B:

Pierwszy bok:

SIste hIC
qVI CernIs:
FIgVra est DeI TrIVnIVs
honora
qVoD sIgnat
In spIrItV et VerItate
aDora

1+1+100+5+1+100+1+1+5+500+1+1+5+1+5+5+500+1+1+1+1+5+5+1+500 = 1748

Bacz, kogo tutaj widzisz: oto obraz Boskiej Trójcy, czcij to, co oznacza, wielbij w duchu i prawdzie.

Drugi bok:

Sta et VIDe:
oMnIpotentIa PatrIs
sapIentIa FILII
SpIrItVs sanCtI
bonItas InfInIta
sors TVa feLIX
aeterna VIta

5+1+500+1000+1+1+1+1+1+1+50+1+1+1+1+5+100+1+1+1+1+1+5+50+1+10+5+1 = 1748

Przystań i ujrzyj: wszechmoc Ojca, mądrość Syna, Ducha Świętego nieskończona dobroć, Twój błogosławiony los, czyli wieczne życie.

Izbicko

O pomniku Trójcy Świętej w Izbicku na dziś nie można wiele powiedzieć. Stoi we wnęce ogrodzenia przy ul. 15 grudnia, praktycznie przy skrzyżowaniu z ul. Powstańców Śląskich (50°34'33.3"N 18°09'29.7"E). Figurę miejscowi nazywają pomnikiem Opatrzności Bożej. Kilka metrów w prawo, w tym samym murze znajduje się kapliczka obudowująca obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (zob. galeria), namalowany według mieszkańców wsi w 1629 r. przez nieznanego malarza wiejskiego. Sama Grupa Trójcy Świętej jest bardzo podobna do tej w Wysokiej. Różnice są w postumentach. Ten w Izbicku jest wtórny i pochodzi prawdopodobnie z 1927 r. (data na nim). Od razu należy zaznaczyć, że druga data (1629) podawana często w różnych informatorach jako rok powstania rzeźby jest nierealna. Nawet nie biorąc pod uwagę ewidentnego związku z rzeźbą z Wysokiej należy ją datować no okolice połowy XVIII w. Jednak wspomniane podobieństwo czy wręcz identyczność formy obu rzeźb pozwalają postawić hipotezę o bardzo zbliżonym czasie powstania czy wręcz jednym wykonawcy. Układ postaci czyli siedzący w chmurach po obu stronach kuli ziemskiej Bóg Ojciec i Syn z dużym krzyżem, a nad nimi Duch Święty w postaci Gołębicy to jeden z często spotykanych typów przedstawień Trójcy Świętej na kolumnie. Najwcześniejszy taki wizerunek na wolnostojącej figurze na Śląsku zobaczymy w Henrykowie (1, 2, 3) - 1698. Pozostałe są w: Cieplicach (Jelenia Góra) z 1724 r., w Brzegu z 1731 r., w Śremie koło Kamieńca Ząbkowickiego z 1731 r., w Starczowie koło Kamieńca Ząbkowickiego z II ćwierci XVIII w., Laskówce koło Barda, a w byłym hrabstwie kłodzkim nieistniająca już figura w Lesicy (gm. Międzylesie) z 1780 r. i w Krosnowicach koło Kłodzka; ta ostatnia z dodaną postacią adorującego Trójcę św. Jana Nepomucena.

Wychodząc od ustalenia przybliżonego czasu powstania rzeźby Trójcy Świętej w Izbicku czyli okolic 1748 r. (data pomnika w Wysokiej), jej fundację należy łączyć z mocno rozrodzonym w państwach Habsburgów rodem Larisch (Larysz). Linia posiadająca Kamień Śląski miała w okolicy wiele innych majątków, również przez jakiś czas Izbicko. Była też skoligacona z wieloma górnośląskimi rodzinami. W 1723 r. powstała koło kościoła w Izbicku statua św. Jana Nepomucena ufundowana przez któregoś z Larischów i jego żonę - patrz sekcja Święty Jan Nepomucen w Izbicku. Od 1748 r. właścicielem Izbicka był Karol Józef Larisch (1731 - ok. 1800), którego druga żona (od 1779) to Maria Franciszka Barbara von Schimonsky, córka fundatora Trójcy Świętej w Wysokiej. Izbicki Pomnik Świętej Trójcy powstał oczywiście możne nawet więcej niż 30 lat przed tym małżeństwem ale związki rodzin były niewątpliwe. Młody Karol Józef Larisch odziedziczył Izbicko w roku fundacji pomnika wy Wysokiej przez ojca swojej przyszłej. Przypomnijmy, pomnika identycznego jak ten w Izbicku.

Wszystko daje mocne podstawy do hipotezy, że obydwa stojące w niedalekiej odległości od siebie pomniki Trójcy Świętej powstały z jednej inspiracji. Różni fundatorzy, ale utrzymujący ze sobą kontakt ufundowali w jednym czasie figurę z nietypowym wówczas w tej okolicy patronatem. Zamówienia mogły powstać w tym samym warsztacie. Luźniejszą dywagacją jest, że bezpośrednia inspiracja pochodziła raczej od Larischa. Był to ród obecny również w Czechach i Austrii, gdzie kolumny Trójcy Świętej powstawały wówczas bardzo często. Schimonscy byli rodem lokalnym, górnośląskim.

Galeria

Trójca Święta w Wysokiej i Izbicku

• 

  Trójca Święta na kolumnie w Wysokiej, pow. strzelecki (fot. 2015).

• 

  Izbicko, pow. strzelecki; Trójca Święta (fot. 2015).

Pomnik Trójcy Świętej w Wysokiej

• 

  Wysoka, pow. strzelecki; kolumna Trójcy świętej, 1748 (fot. 2015).

• 

  Herb (Ostoja) na środkowej części postumentu w Wysokiej.

• 

  Inskrypcja na cokole kolumny Trójcy Świętej w Wysokiej, przód.

• 

  Inskrypcja na cokole kolumny Trójcy Świętej w Wysokiej, bok 1.

• 

  Inskrypcja na cokole kolumny Trójcy Świętej w Wysokiej, bok 2.

• 

  Procesja w dniu św. Marka 1929 r.; Wysoka, pow. strzelecki.

• 

  Herb biskupa wrocławskiego (1823-1832) Emmanuela von Schimonsky (1752-1832).

Pomnik Trójcy Świętej w Izbicku

• 

  Izbicko, pow. strzelecki; pomnik Trójcy Świętej, XVIII w. (fot. 2015).

• 

  Izbicko, pow. strzelecki; pomnik Trójcy Świętej, XVIII w. (fot. 1928).

• 
  Fragment cokołu pomnika w Izbicku z datami 1629 i 1927. Cokół jest wtórny i najpewniej właśnie z roku 1927. Data 1629 została wówczas umieszczona prawdopodobnie jako data powstania figury. Jest ona oczywiście nierealna.

Kapliczka koło figury Trójcy Świętej w Izbicku

• 

  Izbicko; pomnik Trójcy Świętej i kapliczka z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem.

• 

  Izbicko; kapliczka.

• 

  Izbicko; Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ludowy.

Święty Jan Nepomucen w Izbicku

• 

  Izbicko, pow. strzelecki; barkowa figura św. Jana Nepomucena z 1723 r. (fot. 2018).

• 

  Św. Jan Nepomucen, 1723; Izbicko (fot. 2018).

• 
  Herby w małżeńskim aliansie na cokole figury św. Jana Nepomucena w Izbicku.
• 

  Izbicko, św. Jan Nepomucen (fot. 1928).

Barkowa figura św. Jana Nepomucena z 1723 r. przy kościele w Izbicku. Według Katalogu Zabytków Sztuki (Powiat strzelecki 1961, 14): na cokole pomnika znajduje się kartusz z niezidentyfikowanym herbem. W rzeczywistości to dwa herby w tzw. małżeńskim aliansie. Jeden z nich jest łatwy w identyfikacji. Herb z prawej trony (prawa strona herbowa) to znak rodziny Larisch. Byli oni wówczas właścicielami Izbicka. Ta strona herbowego małżeńskiego aliansu przeznaczona jest dla herbu męża. Herb żony to prawdopodobnie von Scharowetz (lewa strona herbowa). Małżonkowie ci czyli von Larisch (mąż) i von Scharowetz? (żona) są fundatorami figury. Zindywidualizowanie tych osób wymaga poszukiwań genealogicznych.

Święty Jan Nepomucen z Brzeźnicy

• 

  Św. Jan Nepomucen w Brzeźnicy, pow. raciborski. Zdjęcie z Kapliczki... przedstawia figurę ok. 1997 r.

• 

  Św. Jan Nepomucen w Brzeźnicy, pow. raciborski. Zdjęcie z Gmina Rudnik ... przedstawia figurę przed 2005 r.

• 

  Św. Jan Nepomucen z Brzeźncy na starym cmentarzu w Łubowicach pow. raciborski (fot. 2023).

• 

  Św. Jan Nepimucen z Brzeźnicy; Łubowice.

• 

  Łubowice. Tablica informacyjna o figurze św. Jana Nepomucena.

Święty Jan Nepomucen sprzed wjazdu na folwark w Brzeźnicy stojący aktualnie na starym cmentarzu w Łubowicach. Katalog zabytków sztuki w Polsce w 1967 r. tak go opisuje. Figura. Przy wjeździe na folwark. Barokowa w. XVIII. Kamienna. Posąg św. Jana Nepomucena na murowanym postumencie ujętym uproszczonymi, ściętymi wolutami. Wydane w 1997 r. zestawienie Kapliczki przydrożne ziemi raciborskiej podobnie. Brzeźnica, przy dawnym folwarku. Figura św. Jana Nepomucena, kamienna barokowa, na postumencie ujętym wolutami. Wzniesiona w XVIII w.. Jest tam też załączone zdjęcie (fot.). Podobnie o figurze i miejscu, w którym stoi mówi opracowanie o gminie Rudnik z 2005 r.. Tam też zdjęcie (fot.) Dalsze losy figury przedstawia tablica informacyjna na cmentarzu w Łubowicach (fot.) Potwierdza pierwotne położenie pomnika przy wjeździe na folwark dodając, że był on punktem zbornym robotników wychodzących do pracy w polu. Pałac został spalony przez sowieckich żołnierzy już po wojnie. Uszkodzeniu uległa też głowa św. Jana (widoczne jest to na załączonym, zdjęciu z 1997 r.). Pomnik niszczał niekonsekrowany aż w 2005 r. zainteresował się nim proboszcz parafii w Łubowicach ksiądz Henryk Rzega. W porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i przy jego finansowym wsparciu renowację wykonał Lesław Niziński z Głogówka (2005/2006). Następnie został ustawiony na starym cmentarzu w Łubowicach. Z opisu w Katalogu zabytków wynika, że nie na oryginalnym cokole. Nie zachowała się żadna dokumentacja dotycząca powstania figury ale można praktyczne z pewnością stwierdzić, że jest to fundacja Schimonskych, którzy władali majątkiem w Brzeźnicy od ok. połowy lat 20. XVIII w. do 1817 r.

Zobacz

• Kolumny Trójcy Świętej w hrabstwie kłodzkim i na Śląsku
• Kolumna Trójcy Świętej w Kłodzku
• Kolumna Trójcy Świętej w Lizawicach
• Kolumny Trójcy Świętej w Mielniku i Gorzanowie
• Pomnik Trójcy Świętej w Szalejowie Dolnym
• Tron Łaski z 1677 r. w Lesicy

Literatura

• Adamczewska Agnieszka. Die Dreifaltigkeitssäulen in Schlesien. W: Studien zur europäischen Barock- und Rokokoskulptur. Konstanty Kalinowski red. Poznań: 1985, s. 273-287.
• Baruchsen Lydia. Die schlesische Mariensäule. Ursprung, Wesen und Beziehungen zu verwandten Denkmalgruppen. Breslau: 1931, s. 144, 145.
• Bindacz Anna. Gmina Rudnik – kraina pałaców i zieleni. Racibórz: 2005.
• Jüngst Ludwig. 200 Jahre Landratsamt Ratibor. Ratiborer Jahrbuch, 1943, s. 21-27.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 7, województwo opolskie. Z. 13, powiat raciborski. Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki red. Warszawa: 1967, s. 6.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 7, województwo opolskie. Z. 14, powiat strzelecki. Jerzy Łoziński i Barbara Wolff red. Warszawa: 1961, s. 14 i 56.
• Lutsch Hans. Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Bd. 4. Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Oppeln. Breslau: 1894, s. 281.
• Mandziuk Józef. Rządcy (archi)diecezji wrocławskiej na przestrzeni wieków. Wrocław: 2018, s. 215-222.
• Mika Norbert. Dzieje ziemi raciborskiej. Kraków: 2012.
• Nowenna do Dzieciątka Jezus Koletańskiego. [online] bernardynki.com [dostęp 2023-08-26]. Dostępny w Internecie: [1].
• Gałecka-Paduchowa Alicja. Kapliczki przydrożne ziemi raciborskiej. Katowice: 1997, s. 116.
• Pilnáček Josef. Rody starého Slezska. 4. Brno: 1991, s. 1089-1090.
• Sękowski Roman. Materiały do dziejów własności ziemskiej na Górnym Śląsku na przykładzie okolic Leśnicy. W: Osiem wieków ziemi leśnickiej. Wrocław: 2002, s. 33-89.
• Sękowski Roman. Herbarz szlachty śląskiej. T. IX, Sa-Schreibersdorf. Opole: 2020.
• Szymański Józef. Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: 2001.
• Wasser Alfred. Das Rittergut Wyssoka. Aus dem Chelmer Lande, Jg. 1927, 12.
• Zalewski Michał. Święty Jan Nepomucen nad Brokiem w Gostkowie. [online] Almanach wrocławski, 2012 [dostęp 2023-08-26]. Dostępny w Internecie: [2].