Figura św. Jana Nepomucena w Ratowicach koło Jelcza
Pomnik św. Jana Nepomucena w Ratowicach (Rattwitz) w gm. Czernica stoi na ulicy Polnej koło posesji 22 (51°02'10.9"N 17°15'50.3"E).
Figura pochodzi z 1729 roku (ewentualnie z 1732). Została w 2023 roku wyremontowana i odsłoniona ponownie 13 listopada tegoż roku. Dzięki chronostychowi na cokole znana jest data fundacji pomnika, nie spotkałem się natomiast z informacją na temat fundatorów. Dzięki herbom nad chronostychem można pokusić się o ich identyfikację. Przyczyni się to też do uzupełnienia historii Ratowic.
Pomnik
Święty Jan Nepomucen to chętnie przedstawiany w XVIII wieku XIV-wieczny męczennik, patron tajemnicy spowiedzi i opiekun mostów oraz ludzi zagrożonych wodą. Rzeźba została wykonana w stylu barokowym, co jest charakterystyczne dla pomników praskiego kanonika, wznoszonych licznie na terenach Europy Środkowej, szczególnie w Czechach, Austrii, na Śląsku i w Polsce.
Święty jest ukazany w tradycyjnym ujęciu ikonograficznym – w stroju kanonika z biretem na głowie. Charakterystycznym elementem jest aureola wokół głowy, składająca się z pięciu gwiazd. Symbolizują one cudowne okoliczności jego męczeństwa – gwiazdy miały się pojawić, gdy ciało świętego unosiło się w rzece Wełtawie. Figura ma dynamiczny, a jednocześnie zrównoważony układ. Postać św. Jana stoi w lekkim kontrapoście, co dodaje rzeźbie ruchu i wrażenia życia. Lekko wygięte kolana i asymetria w układzie ciała wskazują na typową dla baroku tendencję do dramatyzmu i ekspresji. Święty trzyma krucyfiks symbolizujący jego oddanie wierze i palmę wskazującą na męczeństwo. Figura znajduje się na ozdobnym cokole, który ma elementy heraldyczne odnoszące się do fundatora pomnika. Cokół jest masywny, co podkreśla monumentalność pomnika. Zwieńczenie pod postacią prostego sześcianu harmonizuje z rzeźbą i staje się jej integralnym elementem. Całość jest otoczona metalowym ogrodzeniem, co sugeruje jej szczególne znaczenie dla lokalnej społeczności.
Aureola z gwiazdami nad głową to jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów przedstawień św. Jana Nepomucena. Jest to nieodłączny atrybut świętego, symbolizujący jego świętość i nierozerwalny związek z Bożą opieką.
Rzeźba wpisuje się w tradycję baroku późnego, kiedy to wyraźne stało się zamiłowanie do dramatyzmu, ekspresji i ruchu w sztuce. Zauważalna jest również dbałość o detale, co jest typowe dla dojrzałego baroku. Jednocześnie figura św. Jana Nepomucena ma charakter dekoracyjny, pełniący funkcję zarówno religijną, jak i estetyczną w przestrzeni publicznej.
Remont dokonany w 2023 był niezbędny. Należy jednak zwrócić uwagę, że zgodnie ze współczesną tendencją "eksponuje się urok surowego kamienia" i w tym duchu przeprowadzane są najczęściej renowacje. Nie jest to więc przywrócenie zabytkowi pierwotnej formy, lecz współczesna aranżacja barokowego dzieła. Rezygnuje się z polichromii, która była praktycznie obowiązkowa. Ten nurt konserwatorski jest tak dominujący i ma wpływ na gust odbiorców do tego stopnia, że wręcz trudno dzisiejszej publiczności pogodzić się estetycznie z możliwością malowania kamiennych figur.
Chronostych
SILentIarII MartYrIs
HonorI perpetUo
StatUebat
DeVotUs CLIens
czyli: Milczącemu męczennikowi, ku wiecznej czci, wierny sługa postawił (tę) statuę.
Zakodowana w chronostychu data to 1729, jeżeli potraktujemy Y jako II, a U jak V. Jednak skomplikowanie tej poetycko-chronologicznej łamigłówki powodowało, że pojawiały się ułatwienia w postaci adaptacji innych liter do chronogramu. Zamiast V czyli 5 używano nieraz, jak w tym wypadku, U, a Y oznaczało II, ale Y mogło też nieraz oznaczać V. Należy więc też wskazać na alternatywną datę, czyli Y jako 5 i wtedy byłby to rok 1732.
Fundacja
Na cokole, nad chronostychem, umieszczono kartusz z herbem małżeńskim, łączącym rodowe herby Reteln von Schwanenberg (po stronie heraldycznej prawej, męża) i Mattencloit (po stronie lewej, żony). To połączenie herbów, w zestawieniu z datą odczytaną z chronostychu (1729 lub 1732), jednoznacznie wskazuje na fundatorów. Mogli być nimi tylko Sebastian Felix Reteln von Schwanenberg i jego żona Helena Anna z domu Mattencloit. Obie rodziny pojawiły się na Śląsku w związku z biskupowaniem niemieckiego arystokraty z rodu Wittelsbachów, Franza Ludwiga von Pfalz-Neuburg. Jego długie rządy w diecezji wrocławskiej przypadły na lata 1683–1732. Był bratem elektorów Palatynatu: Johanna Wilhelma (1658–1716) i Karola III Filipa (1661–1742) oraz księcia-biskupa Augsburga Aleksandra Zygmunta (1663–1737). Jego najstarsza siostra, Eleonora, była żoną cesarza Leopolda I i matką późniejszych cesarzy: Józefa I i Karola VI. Siostry Maria Zofia i Maria Anna zostały królowymi Portugalii i Hiszpanii, a Dorota Zofia księżną Parmy i Piacenzy.
Franz Ludwig zgromadził wiele funkcji i urzędów. Książę proboszcz Ellwangen, od 1694 roku był wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego. Skumulował w swoich rękach jedne z najważniejszych diecezji w Rzeszy. Od 1694 był, jednocześnie z wrocławskim, biskupem wormackim, a w 1716 roku został elektorem, obejmując arcybiskupstwo Trewiru. W 1729 roku przeszedł na inne elektorskie arcybiskupstwo – Moguncji, zostając tym samym arcykanclerzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, czyli drugą po cesarzu osobą w tym imperium. W latach 1685 do 1719 był też starostą generalnym Śląska. To oczywiście nie wszystkie stanowiska i beneficja, ale dają pogląd na wagę postaci w ówczesnych elitach Rzeszy oraz rozmiar i zakres terytorialny jego działalności. Nie jest więc dziwne, że miał grono współpracowników, stanowiących zaplecze administracyjne i świtę, a wręcz dwór. Wywodzili się z różnych krajów cesarstwa, przemieszczali się między nimi i byli wynagradzani dobrami w różnych regionach. Sam biskup pojawiał się w diecezji rzadko, zarządzając jej sprawami kościelnymi przez sufraganów i wykorzystując też wspomnianych wyżej współpracowników.
Ciekawostką charakterystyczną dla epoki jest to, że biskup Franz Ludwig nie był kapłanem. Do obejmowania biskupstw nie były potrzebne święcenia kapłańskie. Był do stanu duchownego przeznaczony od dziecka – tonsurę otrzymał w wieku 8 lat, a jako 13-latek przyjął niższe święcenia duchowne. To wystarczało do zostania biskupem. Biskupstwo było urzędem administracyjnym, nie duchownym, a motywacją do unikania święceń kapłańskich była niechęć do wykonywania codziennych obowiązków duchownych i większa swoboda w realizacji celów politycznych, administracyjnych i osobistych. Oczywiście taka sytuacja dotyczyła tylko rodzin władców i członków wpływowych rodzin arystokratycznych.
Ojciec fundatora statui w Ratowicach Sebastian Josef Retel (Rettel, Retteln) był w Bawarii zarządcą dóbr ziemskich (cesarskich lub kościelnych). W 1697 roku uzyskał tytuł szlachecki Rzeszy z predykatem von Schwanenberg. Przed rokiem 1700 pojawił się na Śląsku w służbie biskupa Franza Ludwiga von Pfalz-Neuburg.
Mattincloit, Mattencloitt
Ten artykuł jest w fazie tworzenia
Galeria
- Pomnik św. Jana Nepomucena w Ratowicach; rok 2013 i 2024
-
Ratowice, pomnik św. Jana Nepomucena (fot. 2013)
-
Ratowice, pomnik św. Jana Nepomucena (fot. 2024)
-
Ratowice, rzeźba św. Jan Nepomucen (fot. 2013)
-
Ratowice, rzeźba św. Jan Nepomucen (fot. 2024)
- Herby
-
Ratowice, herby na pomniku (fot. 2013)
-
Ratowice, herby na pomniku (fot. 2024)
-
Reteln und Schwanenberg herb szlachecki w 1700 r.; Siebmacher, Blazek, Der abgestorbene Adel... Teil 1, Taf. 63.</div -
Reteln und Schwanenberg herb baronowski (Freiherr) z 1731 r.; Siebmacher, Blazek, Der abgestorbene Adel... Teil 1, Taf. 63. -
Mattencloit w Siebmacher, Blazek, Der Adel von Österreich-Schlesien, Taf. 24. -
Korona baronowska (Freiherra) w starym typie, z pięcioma kamieniami szlachetnymi, w porównaniu z koroną nad herbem małżeńskim na pomniku św. Jana Nepomucena w Ratowicach
- Chronostych
-
Ratowice, chronostych (fot. 2013)
-
Ratowice, chronostych (fot. 2024)
-
Epitafium Johanny Rosiny von Schwanenberg z domu von Fritsch (1676-1745) macochy Sebastiana Feliksa; kościół Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i śś. Aniołów Stróżów w Wałbrzychu
Literatura
- Doerr August, Der Adel der böhmischen Kronländer, ein Verzeichnis derjenigen Wappenbriefe und Adelsdiplome welche in den Böhmischen Saalbüchern der Adelsarchives im k.k. Ministerium des Innern in Wien eingetragen sind, Prag 1900.
- Jakubowicz Zbigniew, Ratowice wczoraj i dziś, Wiadomości Oławskie, numery 346-349 z lat 1999-2000.
- Makowski Mariusz, Rodzina baronów von Mattencloitów na Zebrzydowicach, Familia Silesiae Tom 2, Cieszyn 1997, s. 47-66.
- Mandziuk Józef, Rządcy (archi)diecezji wrocławskiej na przestrzeni wieków, Wrocław 2018.
- Muła Arkadiusz, Rys historyczny gminy Czernica, [online] link [dostęp: 30.09.2024]
- Sękowski Roman, Herbarz szlachty śląskiej, Tom V, M-N, Katowice 2007.
- Sękowski Roman, Herbarz szlachty śląskiej, Tom VIII, Reich-Rz, Opole 2020.
- Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. Der Adel von Österreich-Schlesien. Nürnberg 1885.
- Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz. Teil 1. Nürnberg 1887.
