Chrystus Frasobliwy
Chrystus Frasobliwy, niem. Christus in der Rast, Christus im Elend, fr. Dieu de Pitié - ikonograficzny typ przedstawiający medytującego Jezusa Chrystusa, w pozie siedzącej z pochyloną głową wspartą na dłoni.
Ten schemat (melancholijny) przedstawiania postaci stosowany był już w w sztuce starożytnej (greckiej, etruskiej, rzymskiej, azjatyckiej) dla podkreślenia duchowego i fizycznego stanu człowieka cierpiącego. Typologia biblijna wyprowadza Chrystusa Frasobliwego z zestawień z tragicznymi, wydanymi na cierpienie, starotestamentowymi postaciami Jeremiasza, Hioba, Izaaka ("typy" zapowiadające Chrystusa Frasobliwego).
Chrystus Frasobliwy przedstawiany jest głównie w rzeźbie, rzadziej malarstwie i grafice.
Powstanie wizerunku
Rozwój takiego wyobrażenia Chrystusa skatalizowany został średniowiecznymi utworami pasyjnymi. Przedstawienie ukazujące boleściwego, wyczerpanego Jezusa, siedzącego na kamieniu pojawiło się w sztuce europejskiej w u schyłku XIV w. Było uzupełnieniem stacji Drogi Krzyżowej, który to sposób obrazowania Męki Chrystusa kształtował się w tym samym okresie. Scena nie ma bezpośredniego odniesienia w Ewangeliach. Wywodzi się z tekstów literackich i rozmyślań związanych z Męką Pańską i ma odniesienie do etapu via dolorosa, bezpośrednio poprzedzającego ukrzyżowanie. Wiązano ją ze spotkaniem Jezusa z Maryją, podczas którego krzyż przejął na chwilę Szymon Cyrenejczyk, a Chrystus usiadł zafrasowany na kamieniu (nieraz był to pień, a nawet bęben). Jezus po raz pierwszy ukazał wtedy przed Matką swoje człowiecze cierpienie, znajdując się w stanie całkowitego wyczerpania fizycznego. Taki obraz wprowadza średniowieczna opowieść Occursus Mariae.
Temat dosyć szybko wykroczył poza kompozycyjne ramy Drogi Krzyżowej. Wyabstrahowany z kontekstu oczekiwania na śmierć wizerunek Chrystusa stał się prezentacją refleksji na temat problemu cierpienia, ofiary i śmierci w imię wyższych celów. Jednocześnie wierny mógł dostrzec w zafrasowanym Bogu swoje własne problemy, a także wątpliwości co do sensu cierpień i ofiar, w które obfituje los człowieka.
Najstarsze przedstawienia Chrystusa Frasobliwego pochodzą z Niemiec i Niderlandów końca XIV w. W rozwijającym się tam nowym modelu pobożności (tzw. devotio moderna) propagowano człowieczeństwo Jezusa jako wzór do naśladowania w życiu codziennym oraz zwracano uwagę na życie duchowe człowieka. W ten obraz dobrze wpisywał się Chrystus Frasobliwy.
Na związek tematyczny Chrystusa Frasobliwego z Drogą Krzyżową wskazują ślady biczowania, korona cierniowa, ogólne wyniszczenie postaci, ręce przewiązane powrozem lub trzymające trzcinę. Układ rąk, wzorowany na przedstawieniach Hioba, ulegał zmianom. Na rzeźbie w katedrze w Brunszwiku z końca XIV w. Chrystus Frasobliwy dotyka prawą dłonią policzka, w lewej trzyma pęk trzcin. Z kolei na pocz. XV w. został przedstawiony z rękoma skrzyżowanymi i przewiązanymi powrozem (Landesmuseum w Münster). Pod koniec XV w. wykrystalizował się klasyczny schemat postaci. Chrystus Frasobliwy, tak jak na karcie tytułowej Małej Pasji Albrechta Dürera (1509-1510), opiera prawy łokieć o prawe kolano, a podbródek na dłoni. Lewa dłoń spoczywa na lewym kolanie.
Pierwsze kapliczki przydrożne z Chrystusem Frasobliwym pojawiły się pod koniec XV w. w Niemczech.
Chrystus Frasobliwy w Polsce
Wizerunki Chrystusa Frasobliwego pojawiały się w Polsce na przełomie XV i XVI w. Z tego okresu pochodzi rzeźba nieznanego artysty w kościele Bernardynów w Krakowie przy ul. Bernardyńskiej. Na początku XVI w. powstał obraz Chrystus Frasobliwy dla klasztoru cystersów w Szczyrzycu, przypisywany Stanisławowi Samostrzelnikowi (ok. 1480-1541). W starszej literaturze niezidentyfikowanego autora określano "Mistrz Chrystusa Frasobliwego".
Niewątpliwie do spopularyzowania wizerunku Chrystusa Frasobliwego przyczyniło się wydane w Krakowie w 1522 r. dzieło Baltazara Opecia zatytułowane Żywot Pana Jezu Krysta. Znajduje się w nim drzeworyt przedstawiający scenę przygotowań do ukrzyżowania, w której obok krzyża przysiadł Chrystus. Niedługo potem piszący po łacinie poeta Klemens Janicki (1516-1543) zastanawiał się:
O czym rozmyślasz, siedząc na szorstkiej skale, samotny,
Z brodą wspartą na ręku, Chryste, głowo znużona,
Pewnie o dziele zbawienia, o śmierci, która Cię spęta,
O roztrzaskaniu wrót piekła, o twardym Królestwie Bożym,
O tym samym chcę myśleć, dopóki żyję - spraw, Panie!
Niech Twoja dobra ręka mą biedną głowę przygarnie.
(przekład Zygmunt Kubiak)
W XVII wieku Chrystus Frasobliwy pojawił się "masowo" przy polskich drogach. Wtedy to w ramach działań określanych jako kontrreformacyjne Kościół postanowieniami synodów wymagał od proboszczów doprowadzenia do tego, aby w każdej wsi, a także na drogach, znajdowały się znaki krzyża świętego oraz figury wskazujące na pobożność mieszkańców. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane kamienne kapliczki słupowe, na których szczycie lub w wieńczącej je latarni umieszczano kamienne rzeźby Chrystusa Frasobliwego.
Do końca XVIII w. rzeźby Chrystusa Frasobliwego były domeną sztuki profesjonalnej (cechowej). Nieraz, z powodu przenoszenia już od renesansu warsztatów rzeźbiarskich na prowincję w pobliże źródeł surowca, ich wytwory, tracąc powoli kontakt z ośrodkami artystycznymi, ulegały prymitywizacji. Tak było np. na Ponidziu w Pińczowie i okolicach, gdzie już w XVI w. osiedliło się i założyło warsztaty kamieniarskie wielu przybyszów z Włoch. Do dzisiaj w podpińczowskiej wsi Włochy spotykane są nazwiska świadczące o italskim pochodzeniu przodków, którzy przybyli w te strony jako kamieniarze, a w XVIII w. stali się chłopami. XVIII-wieczne produkcje takich warsztatów były już często zbliżone ludowemu wyczuciu formy.
Chrystus Frasobliwy w polskiej sztuce ludowej
Na przełomie XVIII i XIX w. Chrystus Frasobliwy stał się domeną sztuki ludowej. Proces ten nastąpił nie tylko w Polsce, ale również w Niemczech, na Słowacji, w Austrii. Przyczyną było wcześniejsze spopularyzowanie tej formy przedstawiania Jezusa, opisana wyżej prymitywizacja wytworów warsztatów prowincjonalnych oraz szczególne umiłowanie Chrystusa Frasobliwego przez lud.
W pojęciu ludowym Frasobliwy ucieleśnia Boga rozumiejącego ludzkie biedy i troski, martwi się upadkiem grzeszników i ocali ludzkość. W dniu Sądu Ostatecznego okaże wszystkim, nikogo nie wyłączając, swoje miłosierdzie. Liczne legendy opowiadają o tym, jak Chrystus zafrasował się przed śmiercią na krzyżu nad losem swoim i świata.
Chrystus Frasobliwy jest w rzeźbie ludowej na tyle popularnym motywem, że wyróżnia się go jako odrębny typ ikonograficzny sztuki ludowej w ramach schematu antycznego.
Już od I poł. XIX w. można mówić o wykrystalizowaniu się ludowego Chrystusa Frasobliwego. Wyróżnia się 3 odmiany typologiczne:
- Najpopularniejszy w całej Polsce typ wywodzący się ze sztuki gotyckiej, w cierniowej koronie i perizonium (drapowana opaska bioder ukrzyżowanego Chrystusa), z czaszką Adama, pierwszego człowieka, pod stopą (Podkarpacie i Lubelszczyzna).
- Jako król okryty purpurowym płaszczem spiętym pod szyją i trzymający w lewej dłoni berło, trzcinę lub jabłko królewskie. W tej formie występuje głównie na Górnym Śląsku i na Podhalu, ale spotykany jest też w całej Polsce.
- Odziany w długą suknię odsłaniającą tylko dłonie i stopy, nieraz w koronie cierniowej. Tak przedstawiany jest głównie na Kurpiach, również na Mazowszu.
Rzadko spotykana jest wersja ikonograficzna z rękoma związanymi lub na kolanach np. w Strożyskach (Ponidzie) z końca XVII w. Nawiązuje do sceny "wyśmiewania Chrystusa".
W ramach tych typów występują odmiany (południowolubelska, dwie podhalańskie, dwie podkarpackie, górnośląska, mazowiecka, kurpiowska) różniące się niektórymi atrybutami i innymi szczegółami.
Typ regionalny kurpiowski rozprzestrzenił się na Litwę pod nazwą Smutkelis (Smutkialis). Również polskiego pochodzenia jest rosyjski Spas Połunočnyj, który przywędrował do okręgu permskiego z polskimi zesłańcami politycznymi.
Chrystus Frasobliwy nazywany jest regionalnie
- Miłosierdzie - na Podhalu i w Łowickiem
- Św. Turbacyjo, "Dumający" w Krakowskiem
- Starośliwy, Starościwy na Górnym Śląsku
- Płaczebóg na Kaszubach
- Bozuś, Ponjezusek, Ponjezusiczek na Podhalu
- Święty Piątek" - Zamojszczyzna
- ponadto występują lokalnie nazwy Bolejący, Solooblany, Cierpiotka (Mszana Dolna), Frasuś.
Chrystusa Frasobliwego można uznać za symbol polskiej sztuki ludowej, a nawet jedną z wizytówek polskości. Jego figury zrosły się z pejzażem. Zawsze smętne oczy Frasobliwego, patrzącego "na ten padół ziemskich krzywd i niedoli" z kapliczek i ze słupów przydrożnych, nadają polskiemu krajobrazowi szczególny melancholijny wyraz.
-
Najstarsza zachowana drewniana ludowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Kapliczka z Anielowa na Mazowszu w Muzeum Etnograficznym w Krakowie
-
Ludowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego z 1840 r., Brodziaki koło Biłgoraja
-
-
Kapliczka słupowa z Chrystusem Frasobliwym w Zdunach, w pow. łęczyckim
-
Oszalowana listwami kapliczka kłodowa z ludową rzeźbą Chrystusa Frasobliwego w Korytkowie Dużym koło Biłgoraja
-
Piasek Mały na Ponidziu, Chrystus Frasobliwy z 1884 r.
- Zobacz galerię Chrystus Frasobliwy
Artykuł został napisany w oparciu głównie o:
- Rożek Michał. Idee i symbole sztuki chrześcijańskiej. Kraków: 2010.
- Seweryn Tadeusz. O Chrystusie Frasobliwym. Figurki-legendy-świątkarze, Kraków: 1926.
- Surdokaitė Gabija. O znaczeniu pewnego wizerunku w życiu religijnym i sztuce: Chrystus Frasobliwy - jego funkcja i miejsce. Zarządzanie w Kulturze. 2013, 14, z. 2, s. 115–132.
- Wegner Helena. Frasobliwy Chrystus W: Encyklopedia katolicka tom V, Lublin: 1989
