Atrybuty świętych

Atrybut (z łac. attribuo przypisać, przydzielić) - cecha, istotna właściwość, przymiot.

W sensie filozoficznym istotna (nieodłączna) i pierwotna, podstawowa właściwość rzeczy, przeciwieństwo akcydensu - cechy zmiennej, zależnej, nieistotnej. W sztuce przedmiot symboliczny, godło, znak rozpoznawczy.

W zakresie nas interesującym w sztukach plastycznych atrybut to przedmiot o charakterze symbolicznym, związany z życiem danej postaci, znak rozpoznawczy przedstawianej osoby nawiązujący do jej życia lub legendy. Tak rozumiane atrybuty występowały już w starożytności. W mitologii babilońskiej atrybutami Marduka było berło na tronie i święte zwierzęta (konie, psy i smoki). Mocno rozbudowane były atrybuty greckich bogów i herosów. Przykładowo Zeusa symbolizowały piorun, berło, egida (jego tarcza), orzeł, Atenę można było rozpoznać po tarczy, sowie, włóczni, hełmie, drzewie oliwnym, a Heraklesa po sękatej maczudze, łuku i skórze Lwa nemejskiego. Po trójzębie zawsze rozpoznamy Posejdona (Neptuna). Główne słowiańskie bóstwo czworogłowego Światowida symbolizowały róg z miodem, miecz, nieboskłon.

Znajomość atrybutów jest niezbędna przy interpretacji chrześcijańskiej ikonografii. Początkowo chrześcijanie posługiwali się nimi bardzo rzadko. Dopiero od V w. zaczęto stosować symbole przy wizerunkach ewangelistów, a później wszystkich apostołów, np. klucze św. Piotra, i w końcu większości świętych postaci biblijnych, np. baranek Jana Chrzciciela. Rozkwit atrybutów w ikonografii chrześcijańskiej nastąpił w późnym średniowieczu pod wpływem dewocyjnej literatury hagiograficznej, głównie "bestsellerowej" Złotej legendy (Legenda aurea) Jakuba de Voragine, włoskiego dominikanina, następnie arcybiskupa Genui, żyjącego w latach 1238-1298. O popularności tego zbioru żywotów świętych, legend hagiograficznych i opowiadań apokryficznych ułożonych w porządku kalendarza kościelnego świadczy liczba zachowanych, pięknie iluminowanych i zdobionych rękopisów, przekraczająca tysiąc.

W sztuce sakralnej należy wyróżnić atrybuty:

• uniwersalne - będące oznaką świętości i dotyczące wszystkich postaci. Takimi atrybutami są aureola, nimb, rzeźbiony lub malowany baldachim
• ogólne - charakteryzujące pewien typ, grupę osób i umieszczane w celu zaznaczenia przynależności przedstawianej postaci do danej grupy. Tu należą:
  • zwój pisma lub księga, które są atrybutami apostołów, ojców Kościoła, założycieli zakonów
  • palma, korona lub narzędzia męczeństwa, które pozwalają rozpoznać męczennika
  • insygnia urzędu (pastorał, tiara, mitra) lub strój, będące atrybutami papieży, biskupów, zakonników itd.
  • lilie - wskazujące na dziewice
  • czaszka - asceci i pokutnicy
  • berło - książęta i królowie
  • makieta kościoła - fundatorzy lub założyciele kościołów lub klasztorów
  • pióro - Ewangeliści, Ojcowie Kościoła, doktorzy Kościoła i pisarze chrześcijańscy.
• indywidualne - określające konkretną osobę. Atrybuty indywidualne można podzielić na:
  • mające bezpośrednią genezę historyczną. Do takich należą np. klucze św. Piotra, naczynia z olejem św. Marii Magdaleny
  • nawiązujące do męczeństwa w przypadku męczenników, np. złamane koło św. Katarzyny Aleksandryjskiej, krata (ruszt) św. Wawrzyńca
  • wskazujące na rodzaj działalności osoby, niekiedy symbolicznie, np. organy św. Cecylii, sztalugi św. Łukasza
  • wywodzące się z legendy, np. smok św. Jerzego czy czara z trucizną św. Jana Apostoła
  • powstałe na podstawie dowolnej interpretacji etymologii oraz imion świętych. Do takich należy św. Dominik (Guzmán) przedstawiany z psem trzymającym w pysku żagiew, co jest aluzją do canis Domini (psa pańskiego) wynikającą z gry słów - Dominicanus i jednocześnie nawiązującą do funkcji braci Zakonu Kaznodziejskiego, mających strzec Kościoła jak psy
  • odnoszące się do szczególnych cnót lub rysów charakteru świętego, np. płonące serce św. Augustyna
  • przemienione z innego pierwotnie atrybutu, np. wieża, będąca symbolem męczeństwa św. Barbary, stała się w sztuce ludowej lufą armatnią lub szybem kopalni.

Poszczególni święci mogą być przedstawiani z kombinacją kilku atrybutów uniwersalnych, ogólnych i indywidualnych. św. Jan Nepomucen ma zawsze uniwersalną aureolę, atrybuty ogólne: palmę wskazującą na męczeństwo, strój prezbitra oznajmujący przynależność do stanu kapłańskiego, nieraz księgę, która pokazuje, że zalicza się do uczonych teologów, lub stułę w ręku, gdyż był spowiednikiem, żebrak przed nim, że jałmużnikiem. Pięć gwiazd w aureoli to już indywidualny atrybut mający symbolizować pięć ciał niebieskich, które ukazały się w momencie śmierci Jana w nurtach Wełatawy, jest to nawiązanie do pięciu ran Chrystusa i do słowa. Kolejne indywidualne atrybuty nawiązują do przyczyny męczeństwa, zachowania tajemnicy spowiedzi. Jeżeli pojawia się księga, to zamknięta na kłódkę. Do tego samego nawiązuje przedstawienie Nepomucena z palcem na ustach. Św. Jan Nepomucen ma tak dużo atrybutów, że nieraz przedstawiany jest z aniołkami, które trzymają część z nich.