Wilgefortis

Wilgefortis (Kummernis, Kümmernis, Svata Starosta, Liberata, Onkommer, Uncumber) - przedstawiana jest jako ukrzyżowana kobieta z brodą, w bogatych szatach i koronie, zazwyczaj bez buta, często ze skrzypkiem grającym u jej stóp. Jest uznawana w tradycji ludowej za świętą i otoczona była kultem, którego najbliższe nam ślady odnajdziemy m.in. w Austrii i Czechach oraz na ziemi kłodzkiej, pozostającej przez wieki pod wpływem wspomnianych państw.

Jak głosi legenda, córka prefekta rzymskiej prowincji Galicji została chrześcijanką. Sprzeciwiła się zawarciu małżeństwa z pogańskim dostojnikiem z Sycylii, za co ojciec ukarał ją wtrąceniem do ciemnicy. Żarliwa modlitwa nieszczęśnicy o cud, który by ją uratował przed małżeństwem, zadziałała: wyrosła jej broda, co zniechęciło niedoszłego małżonka do ślubu. Wściekły ojciec kazał dziewczynę stracić na wzór jej ukrzyżowanego Boga. Istnieje wiele wariantów legendy, osadzenie jej w czasie i regionie także bywa różne.

Patronka

W tradycji ludowej Kummernis jest m.in. patronką żon doświadczających przemocy od mężów (od których ma je uwolnić modlitwa do niej – stąd różne wersje językowe jej imienia nawiązują do wyzwolenia: Liberata, Liberada, Uncumber, Ontkommer), dziewcząt niechętnych małżeństwu, niesłusznie skazanych, muzykantów i rolników obawiających się nieurodzaju. Generalnie jest świętą od ‘spraw beznadziejnych’. Była wzmiankowana w Martyrologium Rzymskim – oficjalnym spisie świętych i błogosławionych z 1583 roku, została z niego jednak wykreślona w 1969 r. z uwagi na swój kontrowersyjny dla Kościoła wizerunek. Nigdy nie była oficjalnie kanonizowana, a jej ‘świętość’ zawsze miała ludowy, ‘oddolny’ charakter. W niektórych regionach Europy jej wspomnienie obchodzone jest 20 lipca. Bycie orędowniczką grajków i śpiewaków zawdzięcza Wilgefortis kolejnej związanej z nią legendzie. Cierpiącą na krzyżu dziewczynę zauważył przechodzący obok skrzypek. Chcąc jej ulżyć w bólu, zaczął grać, a wdzięczna męczennica podarowała mu swój pozłacany but. Istnieją różne odmiany legendy o skrzypku, różniące się szczegółami, oraz jej dalszy ciąg – grajek miał próbować sprzedać but, by móc kupić lekarstwo dla chorej matki, lecz został posądzony o jego kradzież. Gdy po przedstawieniu swojej historii udał się z sędzią pod miejsce ukrzyżowania Kummernis i założył but z powrotem na jej stopę, ten zsunął się, co uznano za oznakę niewinności skrzypka.

Hipoteza Volto Santo

W rzeczywistości wyobrażenie Wilgefortis może pochodzić od popularnego w średniowieczu w południowych Włoszech przedstawienia Chrystusa Króla, ukrzyżowanego w szatach, znanego z krucyfiksu Volto Santo z Lukki. Niemal identyczna w szczegółach legenda o grajku jest nicią, którą łączy Kummernis z tym słynnym wizerunkiem Chrystusa i pozwala prześledzić powstanie mitu o świętej z brodą. Przekaz jest pierwotnie związany z tym właśnie przedmiotem kultu – ubogi skrzypek otrzymał według niego but od samego Chrystusa z owego krucyfiksu, co miało być pierwszym cudem z jego udziałem.

Sama postać Wilgefortis, choć rzekomo historyczna (jeśli rzeczywiście żyła, było to najpewniej między VIII a X wiekiem), zrodzić się mogła w ludowej wyobraźni z powodu nieporozumienia związanego z przedstawianiem Ukrzyżowanego. Aby zniwelować odium hańby związanej z rodzajem śmierci, Chrystusa na krzyżu przedstawiano początkowo w królewskich lub liturgicznych bogatych szatach – czyli dokładnie tak, jak na krucyfiksie Volto Santo. W miejsce korony cierniowej Jezus miał koronę królewską, a na jego ciele nie było widocznych oznak cierpienia. Dopiero ok. IX wieku zaczęto go ukazywać jako półnagiego - w samym perizonium, umęczonego, w cierniowej koronie. W XIV czy XV w. przynoszony przez pielgrzymów wizerunek Chrystusa z Lukki w okazałym stroju był już w innych częściach Europy niezrozumiały. Ludzie patrzący na Volto Santo likwidowali dysonans poznawczy na widok wspaniałych szat, uznając je za kobiecą suknię. Tak rodziła się Kummernis - kobieta z brodą, łącząc w sobie elementy błędnej interpretacji i nawiązania do mitu Androgyne. Wilgefortis przejęła od Volto Santo nie tylko wygląd, ale i legendy, a resztę tajemniczej otoczki dołożyły inne skojarzenia oraz bogata ludzka wyobraźnia, realizująca się w ustnych przekazach.

Kult Chrystusowego Świętego Oblicza (to właśnie oznacza ‘Volto Santo’) jest zatem pierwotny w stosunku do kultu Wilgefortis, który pojawił się mniej więcej od 2. poł. XIV wieku. Postać Chrystusa na krzyżu miała zostać wyrzeźbiona w cedrowym drewnie przez Nikodema znanego z Ewangelii św. Jana – nie ma jednak podstaw, by uznać to za fakt. Krucyfiks zgodnie z legendą ‘sam znalazł drogę’ z Ziemi Świętej do wybrzeża Toskanii w 782 r. Do Lukki przeniósł go tamtejszy biskup na polecenie Anioła: wóz zaprzężony w woły miał zatrzymać się w miejscu, gdzie należało umieścić przewożony na nim krzyż. Obecnie w katedrze w Lukce znajduje się kopia Volto Santo z XIII wieku, umieszczona w kaplicy Tempietto.

Trudny jest do ustalenia teren powstania kultu ukrzyżowanej kobiety i szlak jego rozpowszechniania się. Hipoteza, że ośrodkiem były Niderlandy (Sint-Ontkommer) i Nadrenia, skąd kult rozprzestrzenił się szlakami handlowymi na teren całych Niemiec, Austrii i Czech (Regine Schweizer-Vüllers: Die Heilige am Kreuz: Studien zum weiblichen Gottesbild im späten Mittelalter und in der Barockzeit. Lang, Bern u. a. 1997.) związana jest z dużą popularnością w tych regionach kultu Ontkomer w XV i XVI w., ale nie tłumaczy, czemu tam kult się objawił. Inna teoria wyjaśnia, że obrazki Volto Santo, przywożone na północ od Alp przez pielgrzymów, skłoniły mieszkańców tych terenów do stworzenia narracji wyjaśniającej androgyniczną ikonę (James Hall, A History of Ideas and Images in Italian Art, p. 172, 1983, John Murray, London).

Należy wziąć pod uwagę jedno wydarzenie, które odpowiada i chronologicznie, i znaczeniem, które mogło być impulsem do rozpowszechnienia na północ od Alp, a zwłaszcza w Niemczech i Czechach, wizerunku Volto Santo. To druga wyprawa do Rzymu cesarza Karola IV w latach 1368-1369.

Angielska Uncumber

W Anglii Wilgefortis znana jest również jako Uncumber (z ang. unencumber – pozbyć się jarzma, uwolnić od ciężaru; inne wyjaśnienie odnosi się do wierzenia, że kto wezwie tę świętą w godzinie śmierci, umrze bez lęku – niem. ohne Kummer). Żyjący na przełomie XV i XVI w. angielski myśliciel Thomas More wspomina o ofierze z miski owsa składanej Uncumber przez kobiety, by ta uwolniła je od uciążliwych mężów (uciążliwość rozumiano szeroko - od fizycznego znęcania się po... chrapanie). Unikatowe przedstawienie tej postaci jako nieukrzyżowanej kobiety z brodą, czytającej Biblię, znajduje się w Kaplicy Henryka VII w Opactwie Westminsterskim, gdzie zostało odkryte i opisane podczas renowacji w 1803 r. Jest to ok. metrowej wysokości rzeźba wykonana z wapienia z Caen. Towarzyszą jej figury innych świętych oraz rzeźby aniołów. Z klasycznym wizerunkiem Wilgefortis łączy westminsterską Uncumber tylko broda.

Efekt zaburzeń psychofizjologicznych?

Badacze fenomenu Wilgefortis wskazują na medyczne podłoże zjawiska 'kobiety z brodą'. Androgyniczne cechy mogą mieć podłoże psychofizyczne i wynikać z długotrwałego głodzenia się – owłosienie twarzy oraz tzw. lanugo – meszek na całym ciele, to typowe symptomy zaawansowanej anoreksji. Zanim zbuntowanej księżniczce wyrosła broda, wykazywała się najwyższymi standardami moralnymi (m.in. ślubowała czystość), była perfekcjonistką i odmawiała spożywania posiłków (czy też - w podejściu chrześcijańskim - zachowywała ścisły post) – są to zachowania charakterystyczne dla osoby chorej na anoreksję. Inne możliwe medyczne wyjaśnienie to hirsutyzm – nadmierne owłosienie u kobiet, w typie męskiego (m.in. na twarzy i klatce piersiowej), związane z nadwyżką męskich hormonów – androgenów lub rozchwiania hormonalnego z powodu różnych zmian chorobowych, silnego i długotrwałego stresu czy ciąży.

Wizerunek

Najbardziej spektakularne dla współczesnych terenów Polski przedstawienie Wilgefortis – w postaci drewnianej polichromowanej rzeźby (bez brody i skrzypka, ale ze zrzuconym bucikiem, z czym związana jest osobna legenda) – znajduje się w Wambierzycach na ziemi kłodzkiej, stanowiąc 57. stację tamtejszej Kalwarii. Drewniana rzeźba Wilgefortis znajduje się również w Muzeum Powiatowym w Nysie. Pochodzi z XVIII wieku i przedstawia rozpiętą na krzyżu postać w bogato zdobionej sukni i w koronie na głowie. Polichromowana jest na biało-złoto. Ścienne malowidło określane jako "Męczeństwo Wilgefortis" widnieje w katedrze w Kwidzynie.

Poniżej też zdjęcie przedstawiające kamienną figurę Wilgefortis z 1705 r., stojącą na południowy wschód od Zahrádek w powiecie Czeska Lipa w kraju libereckim w Czechach.

Na zdjęciu kolejnym widoczna jest figura Trójcy Świętej w miejscowości Vesec w powiecie Jiczyn w Czechach. Wizerunek Wilgefortis znajduje się na cokole. Na kamieniu widoczne są ślady polichromii. U stóp ukrzyżowanej widzimy skrzypka, a po drugiej stronie putto podtrzymujące kartusz z inskrypcją: Svata Starosta mučednice, dcera krále Portugalskeho (Święta Starosta męczennica, córka króla portugalskiego).

Obecność w kulturze i popkulturze

Nie trzeba było długo czekać, by Wilgefortis – kwestionującą swym wizerunkiem odwieczny konstrukt płci - obrały sobie za ‘patronkę’ środowiska transgender. Mit Androgyne – dwupłciowego bóstwa znanego w starożytnych mitologiach – rozpala wyobraźnię i stanowi inspirację dla artystów. Oto kilka nawiązań do Kummernis w szeroko pojętej kulturze:

Olga Tokarczuk – powieść ‘Dom dzienny, dom nocny’
Piotr Tomaszuk ‘Ofiara Wilgefortis’ - przedstawienie na motywach powieści Tokarczuk
Robertson Davies ‘Piąta osoba dramatu’ – powieść z 1970 zawiera omówienie postaci Wilgefortis
Współczesny komiks – ‘St. Wilgefortis - Women’s Liberator’ (Św. Wilgefortis – wyzwolicielka kobiet)
Tryptyk ‘Ukrzyżowanie św. Julii’ Hieronima Boscha (1497) – św. Julia identyfikowana jest jako Wilgefortis
Meksykańskie retablos – ludowe obrazy zawierające wątki powiązane z Wilgefortis
‘The Female Crucifix: Images of St. Wilgefortis Since the Middle Ages’ – książka popularnonaukowa autorstwa kanadyjskiej profesor Ilse E. Friesen, przedstawiająca postać Wilgefortis i jej recepcję na przestrzeni dziejów
Ilustracja z Wilgefortis znajduje się na okładce ‘The Bloomsbury Reader in Religion, Sexuality and Gender’ pod redakcją Donalda Boisverta i Carly Daniel-Hughes. Taki dobór uzasadniono stwierdzeniem, że historia Wilgefortis jak żadna inna kwestionuje normatywne podziały pomiędzy tym, co męskie i żeńskie czy ludzkie i boskie.
Piosenka Rebekki Clamp, ‘St. Wilgefortis’ https://www.youtube.com/watch?v=TYOt2hSPxyQ&t=8s
Wilgefortis chętnie określana jest jako ‘patronka’ osób transpłciowych i queer, a także feministek walczących o niezależność. W sprzedaży dostępna jest koszulka z napisem “St. Wilgefortis: Patron Saint of Gender Equality and Protection” (Św. Wilgefortis: patronka równości płci i jej ochrony) i wizerunkiem ukrzyżowanej męczennicy.
Austriacki piosenkarz Thomas Neuwirth w 2014 r. zwyciężył konkurs Eurowizji jako Conchita Wurst, przyjmując image nawiązujący do Wilgefortis, co wydaje się nieprzypadkowe, biorąc pod uwagę jej silny kult w Austrii. Link do występu - https://www.youtube.com/watch?v=SaolVEJEjV4

Heilige Kümmernis koło wsi Petersdorf na tzw. Austriackim Śląsku (prawdopodobnie dzisiejsze Petrovice w pow. Bruntal w dawnym księstwie karniowskim)
Vesec u Sobotky powiat Jiczyn; płaskorzeźba św. Kummernis na cokole figury Tron Łaski
Vesec u Sobotky powiat Jiczyn; Tron Łaski
Zahradky koło Czeskiej Lipy; św. Kummernis z 1705 r.
Twarz Chrystusa na krucyfiksie Volto Santo w Lukce
Svatá Starosta w ołtarzu św. Starosty w jednej z kaplic ambitu praskiej Lorety
Obraz z lat. 80. XVIII w. w praskiej Lorecie. Według tabliczki informacyjnej obraz powstał jako wypełnienie do retabulum ołtarza św. Starosty – aby zakryć kontrowersyjną rzeźbę legendarnej świętej w okresie reform józefińskich. Malowidło najwyraźniej uznano za bardziej akceptowalne niż rzeźba ubrana w średniowieczne szaty, z brodą.