Tympanon Jaksy

Tympanon Jaksy

Tympanon Jaksy - III ćwierć XII w., kościół św. Michała na Ołbinie.

Imię kobiety stojącej za słowiańskim herosem Jaksą z Kopaniku odczytano niegdyś jako AGAПНЯ – transliterowano to jako Agapeja, ale też potem jako Agafia, Agatea, Agapea, Agapeja. To splot komedii pomyłek, autosugestii i dowodów z autorytetu. Wiadomo, o kogo chodziło: o Agatę, żonę Jaksy, córkę kolejnego herosa Piotra Włostowica i Marii, księżniczki czernihowskiej. Tympanon zaginął, a badacze pracowali na miedziorycie, z pierwszej ćwierci XVIII w., przyjmując za pewnik dokonany wtedy odczyt. Dziś uważa się, że rysownik „wziął pękniecie biegnące od górnej horyzontalnej beleczki litery T za część greckiego π, podobnie końcowe A przerobił na cyrylickie Я”. Podejrzewa się, że był to pracujący w Krakowie i Wrocławiu Georg Lewicky i że był on Rusinem. Dlatego odkrył cyrylicę w śląskim XII wiecznym napisie, zwłaszcza że słowo było imieniem córki ruskiej księżniczki.

Szczęśliwie, tympanon odnalazł się, po prawie 200 latach, w latach 60. XX w. (można go oglądać we wrocławskim Muzeum Architektury), ale nadal odczytywano to imię jako zapisane cyrylicą. Pieczęć przystawił profesor Semkowicz w swojej Paleografii łacińskiej. Tympanon trafił w końcu na wystawę do Niemiec (Kolonia), gdzie jeden z historyków sztuki, oglądając go „nieuprzedzonym okiem”, dostrzegł pomyłkę. Jego publikacja na ten temat ukazała się, w połowie lat 80. XX w., ale w Polsce nowy odczyt (Agatha) przyjmował się powoli i jeszcze długo dominowała wersja cyrylicy, która prowadziła do tworzenia na jej podstawie daleko idących hipotez historycznych. Ich kierunek dobrze oddaje stwierdzenie toruńskiego profesora. „Dzięki niej (chodzi o Marię, księżniczkę ruską, matkę Agaty) we Wrocławiu musiało przebywać wielu Rusinów, a wśród nich artyści, co wyjaśnia z kolei użycie cyrylicy przy oznaczeniu imienia Piotrowej córki w tympanonie Jaksy na Ołbinie wrocławskim”. Ślady tej koncepcji są widoczne do dziś np. na portalu ministerstwa oświaty z pomocami dla nauczycieli żona Jaksy to Agateja.

Mamy więc ciekawy przypadek snucia dalekosiężnych teorii na bazie bardzo wątłych przesłanek. Tu na dodatek przesłanka okazała się błędna, a dalej pokłosie teorii funkcjonuje. Jak wiele przyjętych za pewne hipotez jest tak wydumanych? Swoją drogą, czemu w tekście składającym się z ponad 30 słów po łacinie miałby się pojawić nagle wyraz pisany częściowo (2 litery) cyrylicą? Kompletnie bezsensowne, a jednak sugestia zadziałała na naprawdę niegłupie przecież głowy i pobudziła wyobraźnię. Desant artystów z Czernichowa do Wrocławia, w poł. XII w., nawiązujących do „tuluzańskiej szkoły rzeźby” (tak, bo jednocześnie takie wpływy widziano i widzi się w płaskorzeźbie).

Istniała też koncepcja, że to sama żona Jaksy kazała zapisać z ruska swoje imię, żeby zaznaczyć, że to ona dokończyła fundację. I na tej bazie uściślano datowanie tympanonu, a nawet dowodzono ruskiego (wareskiego) pochodzenia Piotra Włostowica. (Cetwiński, 1980).

• 

  Tympanon Jaksy, miedzioryt z 1 ćw. XVIII w. (1727)

• 

  Tympanon Jaksy; fragment z Jaksą i Agatą oraz napis AGATHA

• Bieniak Jerzy. Polska elita polityczna w XII w. ( Cz. III A: Arbitrzy książąt – krąg rodzinny Piotra Włostowica). [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 4, red. S. Kuczyński, Warszawa 1990, s. 13-107. (n)
• Bieniak Jerzy. Polska elita polityczna w XII w. (Cz III B: Arbitrzy książąt – trudne początki). [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7, red. S. Kuczyński, Warszawa 1996, s. 11-44. (n)
• Cetwiński Marek. Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie-gospodarka-polityka. Wrocław 1980. (cBWr 121)
• Ciechanowski Kazimierz. Epigrafika tympanonu Jaksy oraz jego XVIII-wiecznego miedziorytu. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 13/1980 nr 6. (n, 1 s. w k/hs)
• Grossmann Dieter. Ein Strich zu viel – das Jaxa-Tympanon zu Breslau. „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 35, 1994 [1995], s. 9–31.
• Kajzer Leszek. Jeszcze o 70 kościołach fundacji Piotra Włostowica (uwagi na marginesie studium Janusza Bieniaka) Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 39 (1991), z.2, s. 177-185. (n)
• Machalska Beata. Tituli Wratisalvienses. Część 1. Najstarsze łacińskie napisy. Wrocław: 2011. (k/hs)
• Pilch Krystyna. Tympanon romański z Ołbina. Biuletyn Historii Sztuki, nr 3 (25) 1963. (c. k/hs)
• Ratkowska Paulina. Tympanon księcia Jaksy. Kompozycja środkowa i jej hipotetyczny pierwowzór. [w:] Klasztor w kulturze Polski. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej w Dąbrowie Niemodlińskiej w dniach 4-6 XI 1993 przez Instytut Historii WSP w Opolu i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 1995, s. 423. (n)
• Mączewska-Pilch Krystyna. Tympanon fundacyjny z Ołbina na tle przedstawień o charakterze donacyjnym. Rozprawy Komisji Historii Sztuki, t. 9, Wrocław: 1973. (n)
• Semkowicz Władysław. Paleografia łacińska. Kraków: 2011 (h/hs)
• Świechowski Zygmunt. Monumentalna architektura i rzeźba sakralna XII wieku. W: Wrocław, jego dzieje i kultura. Warszawa" 1978, s. 45-56.
• Świechowski Zygmunt. Czy istnieją relacje pomiędzy rzeźbą romańską Wielkopolski i Śląska? Rocznik Leszczyński, t. IX, 1989, s. 163. (k/hs)
• Świechowski Zygmunt. Fundacje Piotra Włostowica. W: Architektura Wrocławia. Tom 3. Świątynia. Wrocław: 1997, s. 9-22.
• Tympanon Jaksy. W: Legendarne Sutuhali? Archeologia wzgórza św. Małgorzaty. Bytom: 2019, s. 20-23.
• Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Tom I. Warszawa: 1971, s. 783.