Księstwo wrocławskie

Henryk IV jako zwycięzca turnieju rycerskiego odbiera od dam wieniec (Codex Manesse, pocz. XIV w.)

Księstwo wrocławskie (po niemiecku Herzogtum Breslau, łacinie Ducatus Wratislaviensis, Principatus Silesiae Wratislaviensis, czesku Vratislavské knížectví) wydzieliło się w połowie XIII w. z księstwa śląskiego. W rękach Piastów pozostawało do 1335 r., gdy stało się dziedzicznym księstwem królów czeskich. W 1740 r. zostało wraz z większością Śląska podbite przez Prusy, a królowie Prus do 1807 r. w swojej pełnej tytulaturze nazywali się również „książętami wrocławskimi".

Synowie Władysława II Wygnańca, Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi, dzięki pomocy cesarza Fryderyka I, w 1163 roku powrócili z wygnania w Turyngii na Śląsk i początkowo wspólnie rządzili księstwem śląskim. Jednakże wkrótce doszło między nimi do sporów, co doprowadziło do podziału ziem. Starszy Bolesław otrzymał Śląsk Środkowy i Dolny wraz z Wrocławiem, Legnicą i Opolem. Mieszko otrzymał mniejszy obszar Górnego Śląska, obejmujący Racibórz i Cieszyn, który w 1177 roku został powiększony o kasztelanie Bytomia i Oświęcimia. Gdy Bolesław Wysoki musiał jeszcze wydzielić dzielnicę ze stolicą w Opolu swojemu synowi Jarosławowi, a kolejnemu bratu Konradowi dzielnicę ze stolicą w Głogowie, możemy mówić o władztwie Wysokiego jako pierwszym Księstwie Wrocławskim, a nie jeszcze śląskim. Po jego i Jarosława śmierci w 1201 roku Mieszko zagarnął również ziemię opolską. Książęta górnośląscy, w tym właściciele poszczególnych części, zaczęli się odtąd nazywać „książętami opolskimi”. Aż do XIV wieku nie używali oni nazwy „Śląsk”. Natomiast Piastowie panujący na Śląsku Środkowym i Dolnym, nazywanym też ogólniej współcześnie Dolnym Śląskiem, a w tamtym czasie po prostu Śląskiem, nazywali się „książętami śląskimi”. Tytuł taki zachowali nawet po tym, jak ziemie te rozpadły się na liczne księstwa z własnymi nazwami. Podział księstwa Bolesława okazał się chwilowy, bo bezpotomnie zmarł Konrad i młodszemu synowi Wysokiego, Henrykowi Brodatemu, przypadła również jego dzielnica. Ostatnim "rzeczywistym" księciem Śląska był poległy w 1241 r. pod Legnicą Henryk II Pobożny.

Władzę w księstwie przejął najstarszy i dorosły już Bolesław II Rogatka (ur. pomiędzy 1220 a 1225, zm. 26 grudnia 1278). Miał braci: Mieszka (ur. pomiędzy 1223 a 1227, zm. 1242), Henryka III Białego (ur. między 1227 a 1230, zm. 3 grudnia 1266), Konrada I (ur. między 1222 a 1231, zm. 6 sierpnia 1273 lub 1274), Władysława (ok. 1237, zm. 27 kwietnia 1270). W wiek sprawny wchodził już Mieszko. Kronika Wielkopolska wspomina o nim z przydomkiem "Lubuski". Prawdopodobnie Bolesław wydzielił mu tę ziemię do władania. Mieszko zmarł już w 1242 r., więc podział nie wywołał trwałych skutków. Tymczasem dorastali młodsi bracia. Bolesław nie był chętny do dopuszczenia ich do rządów, ale książąt juniorów wsparło lokalne możnowładztwo, zarzucające władcy zaniedbywanie spraw państwowych i rozrzutność. Bolesław został podstępem uwięziony w 1247 r. na zamku w Legnicy i zmuszony do dopuszczenia Henryka III do współrządów. Już w następnym roku książęta przy udziale matki, księżnej Anny i biskupa wrocławskiego Tomasza I porozumieli się co do podziału księstwa. Bolesław wziął Śląsk Środkowy z Wrocławiem, Świdnicą, Otmuchowem, Namysłowem, Kluczborkiem i Byczyną. Moment ten można uznać za konstytutywny dla powstania księstwa wrocławskiego. Henryk dostał dolną część Śląska z Legnicą, Głogowem, Krosnem i Lubuszem, w ten sposób powstało księstwo legnickie. Jeszcze tym samym roku 1248 na prośbę Rogatki nastąpiła zamiana dzielnic i wziął on Legnicę, a Henrykowi zostawił Wrocław. Konrad i Władysław byli przeznaczeni do stanu duchownego i nie otrzymali dzielnic, lecz zostali współrządzącymi przy starszych braciach: Władysław w księstwie wrocławskim, Konrad w księstwie legnickim.

Rozpoczął się okres coraz silniejszego rozdrobnienia księstw. W 1300 r. było na całym Śląsku 7 księstw, a około 1330 już 17, a czasem 18. Malała ich powierzchnia i słabły też politycznie. Dotyczyło to również księstwa wrocławskiego, którego terytorium szybko mocno się zmniejszyło. Jego znaczenie opierało się głównie na sile największego śląskiego miasta - Wrocławia.

Pierwszym realnie księciem Wrocławia był więc Henryk III, który miał za współregenta swojego brata Władysława, przeznaczonego do stanu duchownego. W 1261 roku obaj nadali swojej stolicy Wrocławiu prawo magdeburskie. Po śmierci Henryka III w 1266 roku jego syn Henryk IV miał zaledwie osiem lub dziewięć lat, dlatego rządy w księstwie wrocławskim objął współregent Henryka, Władysław. Ponieważ Henryk IV wychowywał się na dworze królewskim w Pradze, opiekę nad nim po śmierci Władysława w 1270 roku objął król czeski Ottokar II Przemyślida. Od 1274 roku używał tytułu "książę wrocławski". Swojej stolicy nadał liczne przywileje, które ułatwiały jej rozwój. Ponieważ Henryk nie miał potomków, w testamencie wyznaczył swojego bratanka Henryka III Głogowskiego na swojego dziedzica. W wyniku oporu wrocławian, w 1290 roku, z pomocą czeskiego króla Wacława II księstwo przeszło jednak w ręce jego imiennika, bratanka Henryka V Brzuchatego, księcia legnickiego.

Herb księcia wrocławskiego w I poł. XIV w.

Henryk V, tocząc spór z Henrykiem III Głogowczykiem, prawdopodobnie w celu zapewnienia sobie pomocy, ale jednak w niejasnych do końca okolicznościach, scedował południową część księstwa wrocławskiego ze Świdnicą, Ziębicami, Ząbkowicami i Strzelinem na swojego brata Bolka I. Obszary te odpowiadały mniej więcej późniejszym księstwom świdnickiemu i ziębickiemu i ich oddanie ogromnie uszczupliło księstwo wrocławskie. Wsparcie brata było problematyczne i Henryk Brzuchaty w 1291 roku musiał odstąpić Głogowczykowi m.in. Syców, Trzebnicę, Milicz, Żmigród, Uraz i Ścinawę. Dwa lata później, w wyniku zdrady, Henryk V dostał się do niewoli Henryka Głogowskiego, który uwięził go w lochu w Żmigrodzie i zwolnił dopiero w 1294 roku. W zamian za uwolnienie Henryk V musiał zrzec się całego posiadanego jeszcze terytorium na prawym brzegu Odry na rzecz swojego oprawcy, zobowiązując się również do wypłat pieniężnych i pomocy wojskowej. Z obawy przed dalszymi stratami terytorialnymi Henryk V krótko przed śmiercią, 1 lutego 1296 roku, oddał księstwo wrocławskie pod opiekę papieża Bonifacego VIII. Ponieważ synowie Henryka V byli jeszcze niepełnoletni, dziedzictwo zostało podzielone dopiero w 1311 roku. Starszy syn Bolesław III Rozrzutny został księciem legnicko-brzeskim. Młodszy Henryk VI Dobry odziedziczył księstwo wrocławskie, które okrojone jeszcze o Brzeg składało się już tylko z Wrocławia, okręgu wrocławskiego i średzkiego.

Książę Henryk VI podczas swoich rządów był mocno wspierany przez miasto Wrocław, któremu nadał szereg przywilejów. W latach 1319–1321 jego ziemie zostały jednak objęte interdyktem, ponieważ wszedł on, jak większość książąt śląskich, w ostry spór o pobór świętopietrza. 6 kwietnia 1327 roku, z udziałem miasta Wrocławia, przekazał swoje księstwo królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Król Jan oddał księstwo Henrykowi do dożywotniego użytkowania, a w dowód wdzięczności przyznał mu również dożywotnie użytkowanie ziemi kłodzkiej. Henryk był ostatnim księciem wrocławskim z piastowskiej linii śląskiej. Jego śmierć 24 listopada 1335 roku zbiegła się z intensywnymi rokowaniami polsko-czeskimi w Trenczynie (sierpień) i Wyszehradzie (listopad), bardzo istotnymi dla króla Polski Kazimierza Wielkiego ze względu pozycję jego młodego jeszcze państwa i pozycję samego króla, który na arenie międzynarodowej nie był królem Polski, lecz królem Krakowa. Ostatecznie Kazimierz nie ratyfikował zapisów układu w Trenczynie, w których zobowiązywał się do nieingerencji w sprawy czeskich lenników na Śląsku, i w zapisach wyszehradzkich nie było też wzmianki o Śląsku, ale czas, gdy podpisywał z królem Janem Luksemburskim i jego dziedzicem Karolem margrabią morawskim umowy kończące groźny dla niego spór w oczywisty sposób nie był okresem sprzyjającym sprzeciwom co do realizacji umów króla Czech z księciem wrocławskim. Księstwo wrocławskie Henryka przeszło więc bez perturbacji we własność Korony Czeskiej jako jej księstwo dziedziczne.

Namiestnikiem króla czeskiego we Wrocławiu został mianowany przez niego starosta (Hauptmann), któremu podlegała również administracja księstwa wrocławskiego. Od 1359 do 1635 roku urząd ten najczęściej powierzano radzie miejskiej Wrocławia, której senior (przewodniczący) pełnił funkcję starosty. Choć Wrocław nie był już miastem rezydencjonalnym, wrocławskie księstwo odgrywało wiodącą rolę wśród śląskich księstw i książąt. Zjazdy śląskich książąt (Fürstentag) odbywały się nie na zamku, lecz w ratuszu wrocławskim.

Po I wojnie śląskiej, w 1742 roku, księstwo wrocławskie przeszło pod panowanie Prus. W następstwie tego pruscy królowie nosili m.in. tytuł „księcia wrocławskiego”. W 1807 roku księstwa zostały rozwiązane w wyniku pruskich reform administracyjnych.

• Mapy księstwa wrocławskiego
• 

  Księstwo wrocławskie Henryka III, lata 50. XIII w.

• 

  Księstwo wrocławskie Henryka IV, lata 80. XIII w.

• 

  Księstwo wrocławskie Henryka VI, lata 20. XIII w.

• 

  Księstwo wrocławskie w XVII w.; oprócz weichbildu średzkiego również weichbild namysłowski, zaznaczony jako część księstwa

• 

  Księstwo wrocławskie w I poł. XVIII w. z weichbildem kąckim. (link do mapy 1:120 000)

Książęta wrocławscy po podziale księstwa śląskiego

• 1248 Bolesław II Łysy (Rogatka, Cudaczny)
• 1248-1266 Henryk III Biały
• 1248-1270 Władysław; był duchownym, do 1266 formalnie współrządzący przy bracie (Henryk III), a po jego śmierci regent całego księstwa ze względu na małoletniość Henryka IV
• 1270-1290 Henryk IV Prawy, syn Henryka III
  • 1270-1273 król Czech Przemysł Ottokar II był opiekunem księcia Henryka IV i praktycznie regentem księstwa
• 1290 Henryk III Głogowczyk, bratanek Henryka III
• 1290-1296 Henryk V Brzuchaty (Gruby, Tłusty), syn Bolesława II, bratanek Henryka III
• 1296-1311 Bolesław III Rozrzutny, syn Henryka V
  • 1296-1301 Bolko I Surowy, stryj Bolesława III jako regent ze względu na małoletniość księcia
  • 1301-1302 biskup wrocławski Henryk Z Wierzbna jako regent
  • 1302-1305 król Czech i Polski Wacław II jako regent
• 1311-1335 Henryk VI Dobry, syn Henryka V
• od 1335 księstwo dziedziczne królów czeskich

Literatura

• Dolny Śląsk. Monografia historyczna, Wrzesiński Wojciech red., Wrocław 2006.
• Fabisiak Wojciech, Tyszkiewicz Jakub, Wiszewski Przemysław, Żerlik Rościsław, Dzieje powiatu wrocławskiego, Wrocław - Sobótka 2002.
• Goliński Mateusz, Kościk Elżbieta, Kęsik Jan, Namysłów. Z dziejów miasta i okolic, Namysłów, 2006.
• Historia Śląska, T. 1, Do roku 1763. Cz. 1, Do połowy XIV w., Maleczyński Karol red., Hołubowicz W. Op., Wrocław 1960.
• Historia Śląska, Czapliński Marek red., Wrocław 2007.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów śląskich, Kraków, 2007.
• Jurek Tomasz, Geneza księstwa głogowskiego, „Przegląd Historyczny”, 78 (1), 1987 s. 481-504. (c)
• Namysłów. Atlas historyczny miast polskich, t. IV Śląsk, zeszyt 11, Red. naukowa Rafał Eysymontt, Mateusz Goliński, Wrocław 2015. (c)
• Orzechowski Kazimierz, Przybytek Dariusz, Ptak Marian, Dolny Śląsk. Podziały terytorialne od X do XX wieku, Wrocław 2008.