Krzyż teutoński
Krzyż teutoński, inaczej krzyż krzyżacki to forma krzyża łacińskiego używana przez Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (zakon krzyżacki, zakon niemiecki, Teutonic Order, Deutscher Orden, Řád německých rytířů, Teuton Lovagrend, Ordre Teutonique), powstały w 1198 r. i znany w Polsce jako Krzyżacy. Określenie pochodzi od łacińskiej nazwy zakonu - Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem, w skrócie Ordo Theutonicus.
Opisywanego tu krzyża rycerzy teutońskich będącego religijnym symbolem zakonu krzyżackiego nie należy mylić z innym symbolem krzyżaków - herbem (fot. 3), którym jest biała tarcza z czarnym krzyżem greckim (krzyż o równych ramionach).
Geneza krzyża teutońskiego
Inspiracją dla krzyża zakonu niemieckiego w Jerozolimie był krzyż jednego ze starszych od niego jerozolimskich szpitalników - krzyż templariuszy o ramionach rozszerzonych na obwodzie (fot. 4). Kolor krzyża krzyżackiego został zmieniony na czarny na srebrnym polu (czy też ze srebrną obwódką), co było oddaniem hołdu panującej wówczas w Niemczech dynastii Hohenstaufów, których herbem był czarny orzeł na srebrnym tle. Hohenstaufowie mocno sprzyjali zakonowi. Charakterystyczne dla krzyża templariuszy rozszerzenie, zaczynające się w drugiej połowie ramion, przekształciło się w krzyżu teutońskim w zaczynające się od środka krzyża, co spowodowało, że krzyżowi teutońskiemu bliżej do wersji krzyża określanego w heraldyce krzyżem rycerskim (kawalerskim) niż do klasycznego krzyża łapowego, jakim był krzyż templariuszy. Nazwa krzyż łapowy (fr. croix pattée, ang. cross pattée, niem. Tatzenkreuz) nawiązuje do jego wyglądu, przypominającego łapę stąpającego zwierzęcia. Krzyż taki, którego różne formy przybierały zakony rycerskie (joannici, templariusze, krzyżacy), nazywany jest również krzyżem rycerskim lub kawalerskim, w swojej odmianie, w której ramiona rozszerzają się na całej długości, a nie pod ich koniec.
Krzyż teutoński (krzyż krzyżacki) jako symbol
Popularność i znacznie zakonu krzyżackiego upowszechniły jego religijny symbol. Niektóre średniowieczne krzyże kamienne, potocznie ale często w konkretnych wypadkach niesłusznie, nazywane krzyżami pokutnymi, mają formę krzyża teutońskiego (m.in. Gola Świdnicka, Muzeum Ślężańskie w Sobótce, Sobótka Strzeblów (fot. 1), Proszkowice, Rogów Sobócki).
W 1813 r. krzyż teutoński stał się wzorem dla najbardziej znanego pruskiego, a potem niemieckiego odznaczenia wojskowego, nadawanego za męstwo na polu walki i za sukcesy dowódcze - Krzyża Żelaznego (fot. 11). Order ustanowił 10 marca 1813 r. we Wrocławiu król Pruski Fryderyk Wilhelm III w związku z wojną z Napoleonem Bonaparte. Projektant Krzyża Żelaznego, architekt Karl Friedrich Schinkel, dostosował krzyż teutoński w ten sposób, że zmienił jego proporcje, tak aby krzyż wpisywał się w kształt kwadratu. Tak przekształcony krzyż krzyżacki stał się jednym z najważniejszych symboli niemieckich. Krzyż Żelazny, ustanowiony jako odznaczenie za walkę o wyzwolenie spod napoleońskiego zwierzchnictwa, przeszedł znaczeniową ewolucję i po 1945 r. został zlikwidowany jako nierozerwalnie kojarzący się z niemieckim nazizmem. Symbol jest jednak na tyle żywy w niemieckiej świadomości, że krzyż teutoński w formie pochodzącej od Krzyża Żelaznego jest znakiem Bundeswehry i jej wszystkich rodzajów sił zbrojnych: Heer (Wojska Lądowe), Marine i Luftwaffe. Zdjęcie nr 12 przedstawia flagi urzędowe Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918), z których wiele zawiera symbole oparte na teutońskim krzyżu.
Bezpośrednio do krzyża teutońskiego nawiązuje ustanowione w 1871 r. honorowe odznaczenie pod nazwą Krzyż Mariański Zakonu Krzyżackiego (Marianer-Kreuz des Deutschen Ritterordens). Nagradzano nim działalność szpitalną i charytatywną osób świeckich, niebędących rycerzami zakonu, oraz kobiet (fot. 9). Odznaczenie związane było mocno z okresem gdy wielkimi mistrzami byli członkowie domu habsburskiego, dlatego po 1918 r. zaprzestano jego nadawania. W 1929 roku Zakon został przekształcony przez papieża Piusa XI z zakonu rycerskiego w zakon żebrzący. Przywrócono też wtedy nadawanie Krzyża Mariańskiego jako odznaczenia dla zasłużonych przyjaciół Zakonu. Marianem, czyli kawalerem odznaczenia, był m.in. Konrad Adenauer. Naziści wykorzystali krzyż teutoński do ustanowionego dnia 16 grudnia 1936 r. przez Adolfa Hitlera odznaczenia dla wielodzietnych matek. Krzyż Honorowy Niemieckiej Matki (Ehrenkreuz der Deutschen Mutter), w skrócie nazywany Mutterkeuz (fot. 13), przyznawany był w trzech klasach matkom, które urodziły co najmniej czwórkę dzieci. Posiadaczka Krzyża Matki miała m.in. prawo do publicznego pozdrowienia, tzw. salutu rzymskiego, od członków Hitlerjugend. Oczywiście odznaczenie mogło być przyznane jedynie kobietom "pełnowartościowym rasowo i umysłowo".
Krzyż Powstania Warszawskiego
Podczas powstania warszawskiego istniało nieformalne odznaczenie pod nazwą Krzyż Powstania Warszawskiego lub Odznaka "Za Zabicie w Walce Oficera SS", przyznawane "za zabicie w walce oficera SS" i wybitną odwagę. Krzyż był wykonywany ze zdobycznych niemieckich Krzyży Żelaznych. Mocowano na nich polską przedwojenną monetę 1 zł z 1929 r. z wytłoczoną na piersi orła Kotwicą Polskiego Państwa Podziemnego i datą 1944 (fot. 14).
Bardzo podobny do krzyża teutońskiego jest krzyż kozacki, inaczej krzyż zaporoski (fot. 15 i 16).
-
3. Herb zakonu krzyżackiego
-
4. Krzyż templariuszy
-
5. Krzyż teutoński, krzyżacki
-
6. Hermann von Salza, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1210-1239, obraz nieznanego autora z XVII lub XVIII
-
7. Herby z krzyżami teutońskimi (krzyżackimi), zamek krzyżacki na wyspie Mainau
-
8. Łańcuch zakonu krzyżackiego, baliwat Utrechtu
-
9. Krzyż Mariański Zakonu Krzyżackiego
-
10. Współcześni Krzyżacy w Gdańsku, 650 rocznica II Pokoju Toruńskiego, 2016
-
11. Krzyż żelazny
-
12. Flagi Cesarstwa Niemieckiego z elementem krzyża teutońskiego
-
13. Krzyż Honorowy Niemieckiej Matki (Mutterkreuz)
-
14. Krzyż Powstania Warszawskiego
-
15. Krzyż kozacki, zaporoski na Ukraińskim Cmentarzu Wojskowym w Aleksandrowie Kujawskim
-
16. Krzyż zaporoski, kozacki w Nowym Bruśnie, tzw. krzyż bruśnieński, czyli z ośrodka kamieniarskiego w Bruśnie
Wrocław |