Śmiałowice pod Świdnicą

Mur cmentarza kościoła pw. św. Wawrzyńca w Śmiałowicach (pow. świdnicki, gm. Marcinowice) to zbiór charakterystycznych dla Dolnego Śląska kamiennych artefaktów.

Zabytki te padły ofiarą pokutnej manii, która opanowała niegdyś region, a jej efekty trudne są również dziś do wyeliminowania i niestety jeszcze jakiś czas wiele obiektów pozostanie przykładami ignorancji i obskurantyzmu. Stojące na prawo od bramy gotyckiej sakramentarium zostało kiedyś uznane za kapliczkę pokutną. Na szczęście to już przeszłość, co nie oznacza, że "krzyżowcy" nie próbują przy użyciu śmiałowickich zabytków pobić "pokutnego" rekordu absurdu. Z lewej strony sakramentarium jest wmurowany kamienny krzyż, który opisywany jest jako "krzyż pokutny z 1413 r.". Tak na przykład podaje portal urzędowy Gminy Marcinowice. Pomińmy w tej chwili pokutność, a zajmijmy się datą. Powtarzana ona jest dosyć powszechnie w Internecie, pojawia się też w publikacjach drukowanych, jak chociażby w Ze Ślężą w tle: przewodnik turystyczny po gminach ślężańskich czy w Gmina Marcinowice : historia i współczesność. Skąd ta data? Otóż nad krzyżem znajduje się tablica z inskrypcją, która kończy się cyframi 1413. "Badacze" uznali, że to data postawienia krzyża: W prawej przyporze bramy wmurowany jest krzyż pokutny z 1413 r. z wyrytą kuszą. Nad nim jest tablica z inskrypcją .... Jak brzmi inskrypcja?

 Selig Sind die Todten,
 die im Herrn Sterben.
   Ap. Joh. 14.13.

Oczywiście tabliczka z inskrypcją nie ma związku z krzyżem. Tekst jest cytatem z Nowego Testamentu, z Księgi Objawienia (Apokalipsy św. Jana). To fragment często używany podczas pogrzebów, chętnie wykorzystywany także przez niemieckich kompozytorów muzyki żałobnej, m.in. Schütza, Brahmsa i Bacha. Liczby „14,13” nie oznaczają daty, lecz są klasycznym biblijnym odniesieniem do źródła: Ap. Joh. (Apokalipsa św. Jana), rozdział 14, werset 13.

Tropem, że to może być rzeczywiście krzyż pokutny jest zdarzenie w niedalekich Strzelcach (Strehlitz). Z nowożytnego odpisu znana jest ugoda zwarta w 1395 r. w związku z zabójstwem niejakiego Niclosa Sandera przez strzeleckiego sołtysa Nicolausa.

"Der dortige alte Scholtze Nicolaus hatte mit der Armbrust einen Mord begangen an Niclos Sander; zur Sühne gehörte die Errichtung eines Kreuz mit der Waffe" czyli Tamtejszy stary sołtys Nicolaus zabił Niclosa Sandera za pomocą kuszy; w ramach zadośćuczynienia musiał postawić krzyż z tą bronią."

Wyjątkową sytuacją jest, że umowa wymienia rodzaj broni, którą zostało dokonane zabójstwo, i nakłada obowiązek umieszczenia jej na krzyżu. Wzmianka o broni bardzo rzadko lecz zdarzała się. Pojawiała się na przykład nieraz sankcja w postaci zakazu posiadania czy też noszenia przez jakiś czas rodzaju broni, którą dokonano czynu. Natomiast jest to jedyna znana umowa, w której nakazano umieścić wizerunek zabójczego narzędzia na krzyżu. Należy wziąć pod uwagę, że znamy tylko odpis umowy. Nie ma też informacji o materiale, z którego krzyż miał zostać wykonany, a zdarzało się, że taki obiekt "pokutny" był drewniany. Kamienny krzyż wmurowany w ogrodzenie cmentarza kościelnego w Śmiałowicach ma ryt kuszy. Oczywiście to nie dowodzi, że jest to krzyż z umowy dotyczącej zabójstwa dokonanego przez strzeleckiego sołtysa.

• Nie wiemy, czy krzyż z umowy był kamienny
• Ryt kuszy pojawia się na krzyżach, więc nie jest wyjątkowy.
• Nie wiemy, dlaczego krzyż miałby pojawić się w Śmiałowicach. Niewiele dalej od Strzelc niż Śmiałowice jest wieś Wierzbna, gdzie ustawiono pod koniec XIX w. w parku przypałacowym sześć kamiennych krzyży (aktualnie znajduje się tam ich pięć), ściągniętych z okolicy w celu uatrakcyjnienia parku. We wsi jest też kamienny krzyż z rytem kuszy. Być może też skądś przeniesiony.

Mimo to, ze względu na ryt i odległość między miejscowościami, jest jednak podstawa do twierdzenia, że krzyż w Śmiałowicach może mieć związek z ugodą z 1395 r. Należy jednak podkreślić, że bez znalezienia faktów czy nawet tylko domniemań tezę tę pośrednio potwierdzających, jest to tylko w miarę prawdopodobna hipoteza.

Pojawia się też teza, że krzyż w Śmiałowicach związany jest z umową ugodową zawartą we Wrocławiu w 1423 r.. Nieprozumienie związane jest z nazwą miejscowości padającą w tej umowie, a dotyczącą zabójcy. "Boze Mertin von Smolewicz". Nie chodzi o Schmellwitz – Śmiałowice, lecz Schmellwitz – Smolewicze w gm. Kostomłoty (pow. średzki). Wyjaśnia to artykuł Ugoda we Wrocławiu w 1423 r. w sprawie zabójstwa.

• 
  Śmiałowice; południowa brama na cmentarz kościelny
• 
  Śmiałowice; granitowy krzyż z rytem kuszy w murze cmentarza kościelnego
• 
  Śmiałowice; gotyckie sakramentarium z kościoła, obok wmurowany kamienny krzyż
• 
  Śmiałowice; trzon kamiennej kapliczki z II poł. XVIII w. (1764?)
• 
  Śmiałowice; możliwe że głowica kamiennej kapliczki; mur cmentarza kościelnego od południowego zachodu; widoczne cyfry 1 i 7?
• 
  Śmiałowice; mur cmentarza kościelnego od południowego zachodu
• 
  Wierzbna, krzyż kamienny z rytem kuszy