Kd
Późnogotycka kapliczka słupowa, znajdująca się obecnie we wnętrzu kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, należy do grupy najstarszych i najbardziej rozpoznawalnych pomników średniowiecznego miasta. W literaturze przedmiotu oraz świadomości powszechnej funkcjonuje ona pod tradycyjną nazwą „Kapliczki Dompniga” (niem. Dompnigsäule), wiążącą obiekt z tragiczną śmiercią starosty księstwa wrocławskiego, Heinza Dompniga, ściętego w 1490 roku.
28 XI 2025 G
Wstęp
Późnogotycka kapliczka słupowa, znajdująca się obecnie we wnętrzu kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, należy do grupy najstarszych i najbardziej rozpoznawalnych pomników średniowiecznego miasta. W literaturze przedmiotu oraz świadomości powszechnej funkcjonuje ona pod tradycyjną nazwą „Kapliczki Dompniga” (niem. Dompnigsäule), wiążącą obiekt z tragiczną śmiercią starosty księstwa wrocławskiego, Heinza Dompniga, ściętego w 1490 roku.
Niniejszy artykuł podejmuje próbę krytycznej weryfikacji tej atrybucji w świetle analizy źródeł sfragistycznych, heraldycznych oraz inskrypcyjnych. Osią rozważań jest konfrontacja romantycznej legendy miejskiej z ustaleniami warsztatu historycznego. Wyryta na kapliczce data „1491” oraz mieszczański gmerk, zidentyfikowany już w połowie XIX wieku przez Hermanna Luchsa jako znak Matthiasa Foyta, jednoznacznie wykluczają związek obiektu z Heinzem Dompnigiem.
Mimo że niemiecka historiografia przed 1945 rokiem w dużej mierze zaakceptowała fakt pomyłki w atrybucji , w polskiej powojennej historii sztuki nastąpił zaskakujący regres badawczy i powrót do mitologizacji zabytku. Celem niniejszej publikacji jest nie tylko uporządkowanie faktów dotyczących historii i dyslokacji obiektu, ale przede wszystkim ostateczne sprostowanie błędnej identyfikacji fundatora oraz analiza mechanizmów, które pozwoliły legendzie wyprzeć fakty naukowe.
Opis obiektu i historia jego dyslokacji
Charakterystyka architektoniczna i ikonografia
Omawiany zabytek to późnogotycka kapliczka słupowa wykonana z piaskowca, o całkowitej wysokości około 2,17 m. Jej dolną część stanowi wysoki, smukły i sfazowany trzon, na którego szczycie, tuż pod głowicą, wyryto datę „1491” oraz gmerk mieszczański.
Zwieńczenie kapliczki ma formę prostopadłościennej, ażurowej latarni (głowicy) nakrytej dwuspadowym daszkiem. W niszach głowicy umieszczono cztery płaskorzeźby. Główna scena, znajdująca się od frontu, przedstawia Ukrzyżowanie z postaciami Marii i św. Jana Ewangelisty pod krzyżem. Według nowszych opracowań (Atlas Architektury Wrocławia), na tylnej ściance znajduje się scena Zmartwychwstania Chrystusa, natomiast boki zdobią wizerunki św. Barbary (strona lewa) i św. Katarzyny (strona prawa). Starsze opisy identyfikowały postać z prawej strony jedynie jako „niezidentyfikowaną świętą niewiastę”.
Stan zachowania obiektu określa się jako silnie zwietrzały, z licznymi ubytkami. Ciekawostką są widoczne na powierzchni kamienia rysy wycięte nożem, interpretowane przez XIX-wiecznych badaczy (Luchs) jako ślady zabiegów o charakterze przesądnym lub efekt ostrzenia narzędzi.
Historia przemieszczeń (1491–XXI w.)
Historia lokalizacji kapliczki jest nierozerwalnie związana z przemianami otoczenia kościoła św. Marii Magdaleny.
Cmentarz przykościelny (XV w. – 1823) Pierwotnie kapliczka ustawiona była na terenie cmentarza otaczającego kościół św. Marii Magdaleny (Magdalenenkirchhof). Z przekazów wynika, że znajdowała się w pobliżu muru cmentarnego. Stała tam aż do likwidacji nekropolii.
Narożnik plebanii (1823 – 1970) Wraz z likwidacją cmentarza w 1823 roku, kapliczkę przeniesiono. Została ustawiona (a według niektórych opisów wręcz „wmurowana”) na narożniku ówczesnego domu parafialnego (plebanii), u zbiegu dzisiejszych ulic św. Marii Magdaleny i Łaciarskiej (dawniej An der Magdalenenkirche i Altbüßerstraße). Warto odnotować epizod z lat 60. XIX wieku, o którym wspomina Hermann Luchs. W związku z budową nowego domu senioralnego (plebanii) w 1864 roku kapliczka została tymczasowo usunięta, by następnie powrócić na narożnik nowego budynku. To w tym miejscu utrwaliła się w świadomości wrocławian jako charakterystyczny element pejzażu Starego Miasta.
Wnętrze kościoła (od 1970) Kolejna zmiana lokalizacji nastąpiła w 1970 roku. W związku z wyburzeniem narożnego domu parafialnego, kapliczkę zabezpieczono, przenosząc ją do wnętrza kościoła św. Marii Magdaleny. Obecnie znajduje się w jednej z bocznych kaplic (tzw. Kaplica Złotników lub Wielka Kaplica Jałmużnicza) przy ścianie zachodniej.
Miedzy legendą a heraldyką. Problem atrybucji późnogotyckiej kapliczki słupowej przy kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu Wstęp
Wrocławska historiografia i świadomość potoczna od lat borykają się z problemem właściwej identyfikacji obiektu znanego powszechnie jako „Kapliczka Dompniga” (niem. Dompnigsäule). Jest to kamienna, późnogotycka kapliczka słupowa ze sceną Ukrzyżowania, datowana inskrypcyjnie na rok 1491. Przez wieki wiązano ją z postacią Heinza Dompniga, starosty księstwa wrocławskiego ściętego w 1490 roku. Analiza materiału źródłowego oraz literatury przedmiotu – od XIX-wiecznych badaczy niemieckich po współczesnych historyków polskich – wskazuje jednak na fascynujący proces mitologizacji tego zabytku, który doprowadził do zignorowania twardych dowodów sfragistycznych i heraldycznych na rzecz romantycznej legendy.
Geneza legendy i tradycja ustna
Tradycja łącząca kapliczkę z Heinzem Dompnigiem sięga prawdopodobnie przekazów ustnych, które z czasem zostały utrwalone w literaturze. Karl Adolph Menzel w swojej kronice z 1805 roku zapisał, że Dompnig został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Marii Magdaleny, „tam, gdzie do dziś stoi kamienna kolumna naprzeciwko plebanii”. Menzel nie stwierdził wprost, że jest to pomnik fundowany przez Dompniga, ale lokalizacja pochówku w pobliżu charakterystycznego słupa stała się pożywką dla miejskiej legendy.
Wersję tę rozwijał Colmar Grünhagen, sugerując, że krewni straconego starosty wznieśli mu „pomnik z wizerunkiem Matki Boskiej” (Denksäule), który wmurowano w róg plebanii. Przekaz ten, nasycony emocjonalnym stosunkiem do „ofiary reakcji”, utrwalił w świadomości społecznej nazwę Dompnigsäule.
XIX-wieczny przełom badawczy: Ustalenia Hermanna Luchsa
W drugiej połowie XIX wieku nastąpił zwrot w badaniach nad obiektem. Hermann Luchs, wybitny badacz wrocławskich zabytków, w 1864 roku poddał druzgocącej krytyce tradycyjną atrybucję kapliczki. Luchs wskazał na dwa kluczowe dowody wykluczające związek obiektu z Dompnigiem:
Niezgodność dat: Kapliczka nosi wyrytą datę „1491”, podczas gdy Heinz Dompnig został ścięty 5 lipca 1490 roku. Choć teoretycznie pomnik mógł powstać rok później, Luchs uznał to za mało prawdopodobne w zestawieniu z drugim, ważniejszym dowodem.
Analiza gmerku: Na kapliczce znajduje się znak własnościowy (gmerk), który nie odpowiada znanemu herbowi Dompnigów. Luchs, analizując znaki na sklepieniu Izby Seniora w Ratuszu, zidentyfikował widniejący na kapliczce gmerk jako należący do Matthiasa Foyta (Voita).
Foyt, zmarły w 1491 roku (co idealnie koresponduje z datą na zabytku), był rajcą miejskim i – co istotne – zaciętym przeciwnikiem politycznym Dompniga. Tezy Luchsa zostały zaakceptowane przez późniejszych badaczy niemieckich. Adolf Weiß w swojej kronice z 1888 roku wprost pisał o „błędnie przypisywanej pamięci Heinza Dompniga” kolumnie, wskazując na Foyta jako właściwego adresata upamiętnienia. Również Walter Nickel w 1938 roku potwierdzał, że znak domu i data czynią pewnym, iż „słup nie stoi w związku z Heinzem Dompnigiem”.
Współczesny regres historiograficzny
Analiza polskiej literatury powojennej prowadzi do zaskakujących wniosków. Po 1945 roku, być może w wyniku zerwania ciągłości naukowej i nieznajomości pełnej bibliografii niemieckiej, nastąpił powrót do obalonej w XIX wieku legendy.
Zygmunt Antkowiak w „Pomnikach Wrocławia” (1985) wspominał jeszcze o wątpliwościach i hipotezie dotyczącej Foyta, choć nadal używał nazwy „kapliczka Dompniga”. Jednak w publikacjach z przełomu XX i XXI wieku nastąpiło niemal całkowite zignorowanie ustaleń Luchsa.
Błędy w datowaniu i faktografii: W „Cmentarzach dawnego Wrocławia” (2007) autorzy twierdzą, że kolumnę ustawiono w 1490 roku, co stoi w rażącej sprzeczności z inskrypcją „1491” widniejącą na obiekcie.
Absurdy fundacyjne: Piotr Oszczanowski (2009) oraz opisy wewnątrz kościoła św. Marii Magdaleny promują tezę, jakoby kapliczka powstała „na zlecenie Rady Miejskiej” dla upamiętnienia Dompniga. Jest to koncepcja ahistoryczna i nielogiczna. Rada Miejska, która skazała Dompniga na śmierć i żywiła do niego nienawiść jako do poplecznika Macieja Korwina, nie miała żadnego powodu, by fundować mu pomnik.
Ignorowanie dowodów wizualnych: W pracach Bogusława Czechowicza i Piotra Oszczanowskiego publikowane są zdjęcia kapliczki z wyraźnie widocznym gmerkiem Foyta, podczas gdy tekst atrybuuje obiekt Dompnigowi. Czechowicz interpretuje kapliczkę jako „akt propagandowy”, pomijając kwestię znaku własnościowego.
Wnioski
Obiekt przy kościele św. Marii Magdaleny jest klasycznym przykładem trwałości miejskiej legendy wbrew faktom naukowym. Mimo że już w 1864 roku Hermann Luchs udowodnił, iż kapliczka ze względu na datę (1491) i gmerk jest pomnikiem nagrobnym Matthiasa Foyta, współczesna wrocławska historia sztuki w dużej mierze powróciła do błędnej narracji.
Nazywanie tego obiektu „Kapliczką Dompniga” jest uzasadnione jedynie w kategorii nazwy tradycyjnej lub zwyczajowej. W ujęciu naukowym mamy jednak do czynienia z pomnikiem Matthiasa Foyta – rajcy, który paradoksalnie doczekał się upamiętnienia pod nazwiskiem swojego śmiertelnego wroga.
Kapliczka sprzed fary magdaleńskiej
....................
Kapliczka „Dompniga” – kapliczka Foyta – kapliczka Dompniga. Od miejskiej legendy do błędnego kanonu historiografii
Wokół późnogotyckiej kapliczki słupowej z datą 1491, przechowywanej dziś w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, od XVI–XIX wieku krążyła tradycja łącząca ją z Heinzem Dompnigiem – seniorem rady miasta i starostą księstwa wrocławskiego, straconym w 1490 roku. W połowie XIX wieku Hermann Luchs poddał tę interpretację krytyce, wskazując na heraldykę i datę, które jednoznacznie przemawiają za Matthiasem Foytem, rajcą zmarłym w 1491 roku (Luchs 1864, s. 14–15). Jego ustalenia nie od razu jednak zyskały powszechne uznanie – jeszcze w latach 80. XIX wieku, nawet w katalogu zabytków sztuki Hansa Lutscha powtarzano wersję o „kapliczce Dompniga”, wspominając jedynie o alternatywnej opinii Luchsa (Lutsch 1886, s. 126–127). W końcu jednak przedwojenna historiografia przyjęła interpretację dyrektora Wyższej Szkoły Żeńskiej przy placu Ritterplatz (Höhere Töchterschule am Ritterplatz) i kustosza Muzeum Śląskich Starożytności (Museum Schlesischer Altertümer), że jest to pomnik nagrobny rajcy Matthiasa Foyta. Po 1945 roku ustalenia te zostały zapomniane. W efekcie dawna legenda odżyła i w drugiej połowie XX wieku ukształtowała się na nowo – i nadal panuje – jako błędny kanon wrocławskiej historiografii i historii sztuki. Przyjęta bezkrytycznie przez autorów przewodników, katalogów i opracowań akademickich, zaczęła funkcjonować jako pewnik – i to do tego stopnia, że bywa określana mianem symbolicznego „pierwszego zabytku historycznego Wrocławia”, rozumianego jako pomnika rzekomo związanego z egzekucją Heinza Dompniga.
Tradycja łączenia kapliczki z Heinzem młodszym Dompnigiem zapewne krążyła we Wrocławiu już w XVI–XVIII wieku. W swojej Topographische Chronik von Breslau Karla zapisał ją w 1806 roku Adolph Menzel. Mianowicie odnotował, że Dompnig został pochowany ‘na cmentarzu przy kościele Marii Magdaleny, tam, gdzie do dziś stoi kamienna kolumna naprzeciwko plebanii’ (Menzel 1806, s. 336). Zdanie to, czytane dosłownie, wystarczyło, aby uznać istniejącą kapliczkę słupową za jego nagrobek. Utożsamienie to ugruntowało się na tyle mocno, że w literaturze i pamięci mieszkańców funkcjonowało określenie Dompnigsäule – dosłownie „kolumna Dompniga”, ale w kontekście polszczyzny bardziej adekwatne jest tłumaczenie „kapliczka Dompniga".
W drugiej połowie XIX wieku legenda była na tyle silna, że pojawiła się również w wydawnictwach popularnych. Jednym z przykładów jest broszura poświęcona samej kapliczce, wydana we Wrocławiu, gdzie obiekt opisano wprost jako pomnik Heinza Dompniga. Tego rodzaju publikacje nie miały charakteru naukowego, ale skutecznie utrwalały mit, powtarzając go w kręgu szerokiej publiczności.
Tradycja ta żyła także w przekazach ustnych. Lorenz Karl, pisząc w 1936 roku o „Dompnigsäule”, wspominał, że „lud nazywa kamienną kolumnę stojącą przy Altbüßerstraße, na rogu domu parafialnego, i wierzy, że została wzniesiona ku pamięci nieszczęsnego rajcy” (Karl 1936, s. 16). Słowa te pokazują, że legenda nie ograniczała się do literatury, ale funkcjonowała jako element miejskiej tożsamości, przekazywany z pokolenia na pokolenie.
...............
Heinz Dompnig
....................
Mathias Foyt
....................
Bibliografia
- Menzel K. A., Topographische Chronik von Breslau. Viertes Quartal, Breslau 1806.
- Luchs H., Heraldik eine Hülfswissenschaft der Kunstgeschichte, in: Jahresbericht der höheren Töchterschule am Ritterplatz zu Breslau, Breslau 1864, s. 14–15.
- Lutsch H., Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Breslau 1886.
Weiß F. G. A., Chronik der Stadt Breslau von der ältesten bis zur neuesten Zeit, Breslau 1888.
Markgraf H., Breslau und Umgebung, Zürich 1889.
Karl L., Bilder aus der Geschichte Breslaus. T. 2, Aus Breslaus Blütezeit, Breslau 1936.
Nickel W., Die öffentlichen Denkmäler und Brunnen Breslaus, Breslau 1938.
Antkowiak Z., Pomniki Wrocławia, Wrocław 1985.
Scheuermann G., Das Breslau-Lexikon, A–L, Dülmen 1994.
Atlas Architektury Wrocławia, t. 2, red. J. Harasimowicz, Wrocław 1998.
Encyklopedia Wrocławia, red. J. Harasimowicz, Wrocław 2000.
Czechowicz B., Między katedrą a ratuszem, Wrocław 2008.
Oszczanowski P., Kościół św. Marii Magdaleny, Warszawa 2009.
Burak M., Okólska H., Cmentarze dawnego Wrocławia, Wrocław 2007.
Zalewski M., „Kapliczka Foyta”, Silesiacum.
Borchardt H., „Heinz Dompnig (um 1435–1490)”, w: Schlesische Lebensbilder, Breslau.
Świetnie – plan wygląda bardzo klarownie 👌
1. Kapliczka sprzed fary magdaleńskiej → tu pójdzie opis samego zabytku: forma architektoniczna, dekoracja, gmerk, inskrypcja, konserwacja, przemieszczanie po wojnie itd.
2. Kapliczka „Dompniga” – kapliczka Foyta – kapliczka Dompniga. Od miejskiej legendy do błędnego kanonu historiografii → tu już mamy przygotowaną część narracyjną o legendzie i jej recepcji.
3. Heinz Dompnig → tu zrobimy życiorys Heinza (na podstawie Borchardta, Markgrafa, Menzla).
4. Matthias Foyt → tu krótki życiorys Foyta i jego kontekst w radzie Wrocławia.
5. Bibliografia → już mamy bazę, trzeba tylko dopracować w jednym systemie (tytuł kursywą, periodyk prostą czcionką, strony tylko tam, gdzie artykuł).
👉 Teraz pracujemy nad punktem 2 – to już mamy w wersji ciągłej, z przypisami w nawiasach i bibliografią na końcu. W zasadzie można go uznać za prawie gotowy.
Encyklopedia Wrocławia
Dawna przydrożna kapliczka Dompniga
Powstała – zgodnie z tradycją – jako przydrożna kapliczka słupowa, odkuta z piaskowca w 1491 r. dla upamiętnienia Heinricha Dompniga, starosty księstwa wrocławskiego, ściętego za sprzyjanie królowi Maciejowi Korwinowi. Stała pierwotnie u zbiegu ul. Św. Marii Magdaleny i Łaciarskiej [a], od 1970 r. przechowywana jest w jednej z kaplic polskokatolickiej katedry Św. Marii Magdaleny [b] (→25). Dolną jej część stanowi wysoki, smukły, sfazowany trzon, opatrzony na górze datą „1491” i gmerkiem mieszczańskim. Prostopadłościenną głowicę, zamkniętą dwuspadowym zwieńczeniem, zdobią cztery płaskorzeźby: Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie Chrystusa oraz św. Barbara i św. Katarzyna. Silnie skorodowana i uszkodzona, prezentuje przeciętny poziom rzeźbiarski i typowe motywy ikonograficzne. Należy do licznej w późnym średniowieczu grupy dzieł powstałych z fundacji prywatnej – dla upamiętnienia osób lub zdarzeń, w modlitewnej intencji pokutnej lub dziękczynnej. Kapliczki takie umieszczane były najczęściej przy głównych drogach poza obszarem miejskim. Podobną do nich funkcję spełniały figury na narożach lub fasadach domów, jeszcze w XIX w. dość liczne, zachowane we Wrocławiu do dziś w kilku zaledwie miejscach, m.in. na budynku dawnego szpitala Bożego Grobu (→149) i na kamienicy przy ul. Szewskiej 74a / Kurzy Targ 2 (→416). AD
(Arkadiusz Dobrzyniecki, Dawna przydrożna kapliczka Dompniga w: Atlas Architektury Wrocławia, Wrocław 1998, s. 207)
Komentarz. Bardzo błędna interpretacja. To nie jest kapliczka przydrożna. To kapliczka cmentarna, pomnik. nie ma związku z Heinrichem Dumpingiem.
Pytanie do Gemini 2,5 pro
Mamy notatkę encyklopedyczną. Wzmianka w niej o gmerku mieszczańskim. Jak rozumiesz czyj to gmerk?
Odpowiedź:
Na podstawie dostarczonej notatki, gmerk mieszczański, o którym mowa, najprawdopodobniej należy do Heinricha Dompniga lub jego rodu.
Oto dlaczego:
Cel fundacji: Kapliczka została ufundowana w 1491 roku specjalnie "dla upamiętnienia Heinricha Dompniga".
Zbieżność daty: Na kapliczce widnieje ta sama data – "1491" – co rok jej powstania i śmierci Dompniga.
Charakter znaku: Gmerk był osobistym lub rodowym znakiem używanym przez mieszczan (kupców, rzemieślników, patrycjuszy), którzy nie posiadali herbu szlacheckiego. Służył do oznaczania własności, towarów czy właśnie fundacji.
Ponieważ kapliczka była fundacją prywatną, stworzoną w konkretnej intencji, umieszczenie na niej gmerku osoby upamiętnianej (lub jego rodziny) jest najbardziej logicznym i naturalnym wyjaśnieniem. Mimo że Heinrich Dompnig pełnił wysoką funkcję starosty, jego ród wywodził się ze stanu mieszczańskiego, stąd posługiwanie się gmerkiem, a nie herbem.
Pytanie: Czyli to gmerk Dompniga?
Tak, wszystko na to wskazuje.
Na podstawie tekstu można z niemal stuprocentową pewnością stwierdzić, że jest to gmerk Heinricha Dompniga (lub jego rodu).
Kluczowe jest połączenie trzech faktów:
Kapliczka powstała, by go upamiętnić.
Ma datę jego śmierci (1491).
Posiada gmerk, czyli znak mieszczański, a Dompnig, mimo wysokiej funkcji, pochodził z tego stanu.
To standardowa praktyka dla tego typu fundacji – umieszczanie znaku rodowego osoby, której dzieło jest poświęcone.
