Kolumny Trójcy Świętej na Śląsku

Z Silesiacum
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Ten artykuł jest w fazie tworzenia


Kolumny Trójcy Świętej to zjawisko artystyczne i kulturowe charakterystyczne dla XVII i XVIII wieku wynikające ze specyfiki historycznej, ideologicznej i artystycznej okresu. Są elementem szerszego zjawiska tego czasu, a mianowicie rozwoju wotywnych rzeźb wolnostojących o określonym wydźwięku religijnym. Wyobrażenia Trójcy Świętej na takich podstawach jak obeliski, filary, kolumny lub podobne do kolumn można objąć terminem "figura wolnostojąca". Rzeźba w tej formie ta pojawia się niezwykle licznie na rozległym obszarze jako wyraz specyficznej barokowej pobożności. Poszczególne pomniki wykazują podobieństwa strukturalne i formalne, różnią się jednak pod względem ikonografii i funkcji. Oprócz kolumn Trójcy Świętej to głównie kolumny maryjne. Pojawiają się też kolumny ku czci innych świętych, których kult był w okresie baroku pielęgnowany.

Taki rodzaj wolno stojących rzeźb o charakterze kultowym zaczynał wykształcać się jako niezależny akcent w dziedzinie urbanistyki i krajobrazu około połowy XVII w. Proces był powiązany z kontrreformacją, która wówczas nabierała rozpędu.

Kolumny Trójcy świętej nie są specyficzne dla Śląska w okresie 1677-1780, ale występują w jeszcze większym nasileniu w Austrii, południowych Niemczech, Węgrzech, w Czechach i na Morawach, czyli tam gdzie panowali wówczas Habsburgowie. Okres ich powstawania można wydłużyć do 1800 r. Śląskie kolumny wykazują pewne cechy specyficzne, ale jak z wszystkich wymienionych prowincji, z zastrzeżeniem Tronów Łaski, mają odniesienie do wzorca, którym jest kolumna na placu Graben w Wiedniu. Ten powstały w latach 1687–1693 monumentalny (21 m) pomnik został ufundowany przez cesarza Leopolda I w podzięce Bogu za zakończenie zarazy (Pestsäule, kolumna morowa) . Szalejąca w 1679 r. po Europie epidemia dżumy miała zabić w samym Wiedniu około 100 tys. osób. Wiedeńska statua stała się punktem odniesienia dla innych w monarchii Habsburgów. Nawiązywały do niej formą, programami ikonograficznymi, jak też przyczynami fundacji.

Brak materiałów dokumentujących (z kilkoma wyjątkami) uniemożliwia wyjaśnienie szeregu kwestii. W wielu przypadkach nieznane są okoliczności powstania fundacji, równie trudno jest ustalić, do jakich zleceniodawców twórca był zobowiązany. Zabytki prezentowane w tej pracy obejmują wszystkie interesujące nas dzieła, które powstały w XVII i XVIII wieku na Śląsku, niezależnie od tego, czy nadal istnieją i w jakim stanie są zachowane.

Jak wcześniej wspomniano, ustawianie takich pomników należy wiązać z kontrreformacją, która w drugiej połowie XVII wieku objęła wszystkie ziemie rządzone przez Habsburgów, w tym także Śląsk. Po pokoju westfalskim rozpoczęła się prowadzona z dużą surowością nowa fala represji wymierzona w protestantów. Zgodnie z postanowieniami traktatu cesarz miał prawo określać wyznanie religijne w swoim kraju. Najwcześniej zrealizowano to w hrabstwie kłodzkim, gdzie w momencie podpisania pokoju proces rekatolizacji był daleko posunięty. Wszelkie herezje były skutecznie tępione, a jezuici, którzy w czasie wojny trzydziestoletniej pojawili się w Kłodzku (1624), do przełomu XVII i XVIII wieku wieku uczynili kraj całkowicie katolickim.. W pozostałych częściach Śląska proces ten przebiegał nieco inaczej, zwłaszcza na Dolnym Śląsku, gdzie protestantyzm był bardzo silny s katolicyzm uzyskiwał swoje miejsce powoli i z dużymi oporami. Takie stosunki wyznaniowe korespondują z topograficznym rozmieszczeniem interesujących nas zabytków, które najczęściej reprezentowane są właśnie w Kotlinie Kłodzkiej.

Artystyczne powiązania Śląska z Austrią i Czechami wynikają już z samej tylko przynależności politycznej i religii władców. To wpłynęło na sztukę, która tutaj, podobnie jak w innych regionach, była w dużym stopniu podporządkowana ideologii kontrreformacji.

Wznoszenie kolumn Trójcy Świętej, jak również innych, o różnych motywach ikonograficznych zaczyna się na Śląsku i rozpowszechnia się tam w tym samym czasie, co w innych krajach monarchii Habsburgów. Kult Świętej Trójcy był niewątpliwie wcześniej znany na Śląsku, jednak nie był tak tak intensywny i nie w takim stopniu zobrazowany publicznymi pomnikami. Impulsy z innych obszarów monarchii z pewnością przyczyniły się do jego rozpowszechnienia i intensywności, a więc zwyczaj ten nie jest zjawiskiem lokalnym, lecz importem. Kult Trójcy Świętej był na Śląsku słabszy niż w Austrii. G. Schikola podkreślał ten fakt w odniesieniu do Węgier i Czech. Twierdzi, że jest to związane z walką przeciwko islamowi, która była niezwykle istotna dla Austrii bezpośrednio zagrożonej przez Turków, tak samo jak kult Trójcy Świętej, dla Śląska i Czech był on mniej atrakcyjny. W tych krajach priorytetowy był kult Maryi.

Jednak w specyficznych warunkach ideologicznych tamtego czasu oraz w obliczu epidemii dżumy na Śląsku powstały sprzyjające warunki do rozpowszechnienia się zwyczaju stawiania kolumn wotywnych. W dziedzinie tej działało również Bractwo Świętej Trójcy założone przez Henryka III. Kahlerta i miało ono swój udział w szerzeniu tego zwyczaju; trudno jednak określić, jak dalece wpływy tego bractwa sięgały poza Henryków [Heinrichau] na inne fundacje śląskie, gdyż brak jest tu danych informacji.

W okresie baroku kolumny Trójcy Świętej były często utożsamiane z kolumnami morowymi. Należy jednak zaznaczyć, że istnieją pewne różnice pojęciowe. Od XIV wieku Trójca Święta pojawiała się w ikonografii w formie Tronu Łaski jako obraz wotywny za ocalenie od zarazy.

Świętej Trójcy dedykowane są nie tylko kolumny, ale także ołtarze, kaplice, a nawet kościoły. Nie jest to też jedyny motyw wotywny związany z zarazą: z tego powodu wznoszone są również krzyże, czy też figury świętych, najczęściej Matki Boskiej. Ponadto, jako ikonograficzne motywy na kolumnach morowych pojawiają się także Pietà, Chrystus i Ukrzyżowanie. Przy rozważaniu przyczyn licznych fundacji kolumn w Śląsku można przypuszczać, że najczęściej są one związane z epidemiami dżumy. Jednak np. w Kłodzku napis informuje, że kolumna jest dedykowana utopionym: [ ... ] wszystkim wierzącym duszom, które spotkał nieszczęśliwy los śmierci w wodzie [ .. . ] W Lądku - Zdroju kolumna została wzniesiona z powodu wielkiego pożaru; tylko w Bystrzycy [Habelschwerdt] uważano ją za kolumnę morową, co potwierdzają dokumenty. W innych przypadkach, można przyjąć to tylko hipotetycznie - ponieważ brak jest inskrypcji czy dokumentów - że obiekty są kolumnami morowymi, ponieważ są dedykowane świętym chroniącym przed zarazą (dopisek: pojawiają sie w programie ikonograficznym tacy święci, a nie im poświęcone są kolumny).

Kluczowa dla późniejszego rozwoju kolumn Trójcy Świętej była kolumna wiedeńska na Graben. Stała się wzorem dla tego typu pomników, zarówno pod względem typowych cech formalnych baroku, treści ideologicznej, jak i nowatorskiej ikonografii. Szereg bardzo różnorodnych obiektów nawiązuje do niej, zarówno pod względem formy, jak i ikonografii. Stanowi ona początek głównej linii rozwoju obok innej, znacznie mniej znanej, która trzyma się jeszcze średniowiecznych tradycji, a mianowicie z motywem Tronu Łaski. Na wiedeńskiej kolumnie Motyw Świętej Trójcy w Chwale pojawił się po raz pierwszy jako wotum dziękczynienia przeciwko zarazie. Kluczowe było to, że była to fundacja cesarza, która została wzniesiona w tak silnym politycznym i kulturalnym centrum jak Wiedeń. Stamtąd rozprzestrzeniła się na całą monarchię Habsburgów. Nigdy później - przynajmniej nie na Śląsku - fundator nie został uwieczniony na pomniku, tak jak w Wiedniu (na kolumnie wiedeńskiej jest to Leopold I, modlący się przed Świętą Trójcą). Również alegoryczne figury nie były dodane do śląskich obiektów. Także formalna strona wiedeńskiej kolumny z jej efektami iluzjonistycznymi nie została utrzymana na Śląsku. Zastosowany przez Burnacciniego obelisk w kształcie chmury wielokrotnie powtórzy się na terenie monarchii, ale na Śląsku tylko dwa razy, w Henrykowie i Strzegomiu, i to w innym układzie.

G. Schikola podkreśla, że ​​Wiedeńska Kolumna ukazuje pewną sprzeczność między monumentalnym charakterem a przedstawioną fabułą, sceną uchwyconą w pewnym momencie czasowym. Osoby boskie zbliżyły się w ten sposób do istot ludzkich, uczestniczą w ich losach i nie są przedstawione majestatycznie (ja ew. w majestatcie). Efektem tego jest aspekt formalny, układ poszczególnych postaci, ich rolników w jednolitej scenerii. Stąd wynika aspekt formalny, rozmieszczenie poszczególnych postaci, ich działanie w jednolitej scenerii.

Nie ma tego na Śląsku; w obeliskach chmurowych zawsze akcentowana jest architektura, chmury są dekoracyjnym dodatkiem, nie służą tworzeniu iluzji. Podobnie jak w przypadku innych pomników zachowany jest charakter podkreślający elementy reprezentacyjne i trwałość. W Kolumnach Trójcy Świętej wykorzystywane są najrozmaitsze formy, co nie jest związane z chronologią, ponieważ różne formy istnieją równolegle. Tak więc, oprócz obelisku, stosuje się także kolumnę i filar - dwie podstawowe formy pomników, które zostały wypracowane już w starożytności na Bliskim Wschodzie, a następnie przejęte przez kult chrześcijański i które narzucają określone treści. Obeliski lub potrójne kolumny wskazują na temat przedstawienia poprzez ten potrójny element. Jak zauważył H. Seldmayr, analogia do tematu jest ilustrowana przez formy, co zresztą było typowe dla plastycznych realizacji baroku.

W podstawowej formie obelisku, która umożliwia przedstawienie trójpłaszczyznowe, nawiązuje się do związku z sferą boską - konkretnie z Trójcą Świętą - tak jest w kolumnie wiedeńskiej.

Na Śląsku - w Strzegomiu, Lądku Zdroju, Bystrzycy Kłodzkiej, zachowano trójkątność, chociaż nie w typowej formie obelisku. Kolumna w Świdnicy posiada trójkątną podstawę z potrójnie skręconą kolumną. Jednak trójstronność nie jest w regionie obowiązująca koniecznie obowiązująca. Kolumny pojawiają się poza Świdnicą w Żelaźnie, Uniemyślu, Nowogrodźcu, Cieplicach. Formę tę spotykamy zarówno pod koniec XVII wieku (Nowogrodziec), jak iw drugiej połowie XVIII wieku; jest jednak jedną z rzadszych.

Również inne formy wykorzystywano do pomników Trójcy Świętej. Oprócz kolumn czy obelisków wznoszono mniej lub bardziej skomplikowane w kształcie postumenty; Dwukrotnie pojawiają się formy architektoniczne, zakończone wnęką ozdobioną kolumną? z wizerunkiem Świętej Trójcy. Dwa najbardziej imponujące obiekty w Bystrzycy Górnej i Lądku-Zdroju to rozbudowane formy architektoniczne z wkomponowanymi w nie rzeźbami. Liczne obiekty prowincjonalne mają mniej lub bardziej okazałe postumenty, ale na ogół są to bardzo skromne, często prymitywne wersje, redukcje bardziej okazałych modeli, które pojawiły się już w większych ośrodkach. Nie można ustalić pewnej chronologicznej regularności w wyborze charakterystycznych form. Typowe jest jedynie to, że na Śląsku słupy z dekoracyjną grupą Tronu Łaski zawsze stoją na prostym cokole, podczas gdy przy przedstawieniu Świętej Trójcy w chwale dąży się do większego zróżnicowania, dlatego też pojawiają się kolumny, obeliski i inne rozbudowane formy architektoniczne. Warto dodać, że wspomniane formy nie są zastrzeżone wyłącznie dla przedstawień Świętej Trójcy; również komuny Maryjne i pomniki ku czci innych świętych posiadają te formy

Zobacz

Źródło: „https://silesiacum.pl/w/index.php?title=Kolumny_Trójcy_Świętej_na_Śląsku&oldid=17397”