Kapliczka Foyta

Wrocław

Kapliczka Foyta, błędnie określana jako kapliczka Dompniga (Dompnig Säule).

Późnogotycka kapliczka słupowa, znajdująca się obecnie we wnętrzu kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, jest obiektem, którego klasyfikacja nastręcza historykom sztuki i badaczom dziejów miasta wielu trudności. W literaturze przedmiotu spotykamy się z szerokim wachlarzem określeń, które często, zamiast wyjaśniać, zaciemniają pierwotną funkcję zabytku.

Zygmunt Antkowiak definiował ten obiekt jako „najstarszy wrocławski zabytek rzeźby pomnikowej”. W nowszych opracowaniach, jak „Atlas Architektury Wrocławia”, zredukowano jego rolę do „przydrożnej kapliczki słupowej”. Z kolei Piotr Oszczanowski, idąc tropem romantycznej legendy, podniósł jego rangę do miana „jednego z pierwszych historycznych zabytków Wrocławia”, sugerując jego fundację przez Radę Miejską jako formę upamiętnienia wydarzeń politycznych.

Niniejszy artykuł poddaje krytyce te zróżnicowane i często sprzeczne atrybucje. Osią rozważań jest teza, że mamy do czynienia z obiektem o charakterze stricte sepulkralnym – pomnikiem nagrobnym. Analiza źródeł, w tym zapomniane ustalenia niemieckiej historiografii XIX-wiecznej, zwłaszcza Hermana Luchsa, pozwala na odrzucenie popularnej nazwy „Kapliczka Dompniga” (niem. Dompnigsäule). Wyryta na trzonie data „1491” oraz mieszczański gmerk jednoznacznie wskazują, że obiekt ten nie upamiętnia ściętego starosty Heinza Dompniga, lecz jego politycznego oponenta, zmarłego w 1491 roku rajcę Matthiasa Foyta.

Artykuł ma na celu nie tylko uporządkowanie faktografii dotyczącej wyglądu i historii przemieszczeń kapliczki, ale przede wszystkim przywrócenie jej właściwego kontekstu historycznego, wolnego od narosłych przez lata mitów i nadinterpretacji.

Forma, ikonografia i dzieje dyslokacji

Charakterystyka architektoniczna i stan zachowania

Omawiany obiekt to późnogotycka kapliczka słupowa wykonana z piaskowca, o całkowitej wysokości około 2,17 m. Jej konstrukcję można podzielić na dwie zasadnicze części. Dolną stanowi wysoki, smukły trzon na rzucie ośmioboku, przechodzący dołem w formę czworoboczną, zwieńczony profilowanym gzymsem.

Cechą charakterystyczną trzonu są widoczne na jego powierzchni głębokie, wertykalne żłobienia. Te uszkodzenia, przypominające nacięcia ostrym narzędziem, zostały odnotowane pod koniec XIX wieku w inwentarzu zabytków Hansa Lutscha. Autor ten interpretował je jako efekt „przesądnych zwyczajów” (zeskrobywanie kamienia w celach leczniczych lub magicznych) lub prozaiczne ślady używania kolumny jako osełki przez mieszczan, analogiczne do śladów na murach wieży kościoła św. Krzysztofa¹. (Przypis dolny:¹ H. Lutsch, Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Breslau 1886, s. 126–127. Autor pisał: „Die mit dem Messer eingeritzten Striemen hängen wohl ebenso mit abergläubischen Gebräuchen zusammen, wie die Rundmarken z. B. am Turme der Christophorikirche [...] vielleicht sind es Wetzstreifen”.)

Na czołowej ścianie trzonu, tuż pod głowicą, wykuta jest data „1491”. Poniżej widnieje wypukła tarcza herbowa o gotyckim wykroju, w którą wpisano gmerk mieszczański. Umieszczenie znaku osobistego w tarczy herbowej jest typowym dla bogatego patrycjatu schyłku XV wieku zabiegiem nobilitującym (tzw. herb mieszczański), co dodatkowo podkreśla status fundatora.

Program ikonograficzny

Zwieńczenie kapliczki ma formę prostopadłościennej latarni nakrytej dwuspadowym daszkiem. W niszach głowicy umieszczono cztery płaskorzeźby, tworzące spójny program pasyjno-wstawienniczy:

   Awers (strona czołowa): Scena Ukrzyżowania. Centrum kompozycji stanowi Chrystus na krzyżu, flankowany przez stojące u jego stóp postacie Marii i św. Jana Ewangelisty.

   Rewers (strona tylna): Scena tradycyjnie określana jako Zmartwychwstanie, choć ikonograficznie bliższa typowi Imago Pietatis (Mąż Boleści). Przedstawia ona półpostać Chrystusa w koronie cierniowej, wyłaniającą się z sarkofagu (studni grobowej). Zbawiciel prawą dłonią wskazuje na ranę w boku, co podkreśla eucharystyczny i ofiarny wymiar przedstawienia.

   Boki: Wizerunki świętych orędowniczek. Z prawej strony (patrząc od frontu) widoczna jest postać kobieca, którą dzięki atrybutom można zidentyfikować jako św. Katarzynę Aleksandryjską. Mimo zatarcia rzeźby, czytelna jest jej sylwetka z mieczem i fragmentem koła. Z lewej strony znajduje się wizerunek św. Barbary (z kielichem lub wieżą).

Stan zachowania rzeźb jest zły; detale twarzy i szat są silnie zwietrzałe, co utrudnia pełną analizę stylistyczną.

Historia lokalizacji (1491–XXI w.)

Zabytek na przestrzeni wieków kilkukrotnie zmieniał swoje położenie, co przyczyniło się do zatarcia pierwotnego kontekstu jego fundacji.

   Cmentarz przykościelny (XV w. – 1823) Pierwotnym miejscem ustawienia kapliczki był cmentarz parafialny otaczający kościół św. Marii Magdaleny (Magdalenenkirchhof). Według przekazów kronikarskich (Menzel) i tradycji ustnej, znajdowała się ona w pobliżu muru cmentarnego.

   Narożnik plebanii (1823 – 1970) Cezurą w dziejach obiektu była likwidacja cmentarza przykościelnego w 1823 roku. Kapliczkę przeniesiono wówczas na róg ówczesnego domu parafialnego (plebanii), u zbiegu dzisiejszych ulic św. Marii Magdaleny i Łaciarskiej. Warto odnotować fakt czasowego usunięcia pomnika w latach 60. XIX wieku, w związku z budową nowego domu senioralnego (1864 r.). Po zakończeniu prac kapliczka wróciła na narożnik, stając się trwałym elementem pejzażu Starego Miasta.

   Wnętrze kościoła (od 1970) Ostatnia zmiana lokalizacji nastąpiła w czasach współczesnych. W związku z wyburzeniem narożnego domu parafialnego, w 1970 roku kapliczkę zabezpieczono, przenosząc ją do wnętrza kościoła św. Marii Magdaleny (obecnie katedra Kościoła Polskokatolickiego). Od 1999 roku, po konserwacji, eksponowana jest w Kaplicy Złotników (Wielkiej Kaplicy Jałmużniczej) przy ścianie zachodniej.

Charakterystyka architektoniczna i stan zachowania

Omawiany obiekt to późnogotycka kapliczka słupowa wykonana z piaskowca, o całkowitej wysokości około 2,17 m. Jej konstrukcję można podzielić na dwie zasadnicze części. Dolną stanowi wysoki, smukły trzon na rzucie ośmioboku (lub kwadratu ze ściętymi narożami), zwieńczony profilowanym gzymsem. Tuż pod głowicą, na czołowej ścianie trzonu, wykuta jest data „1491” oraz gmerk mieszczański w tarczy herbowej.

Zwieńczenie kapliczki ma formę prostopadłościennej latarni (kapliczki właściwej), nakrytej dwuspadowym daszkiem z trójkątnymi szczytami. W niszach głowicy umieszczono cztery płaskorzeźby, tworzące program ikonograficzny o charakterze pasyjnym i wstawienniczym:

   Awers (strona czołowa): Scena Ukrzyżowania z postaciami Marii i św. Jana Ewangelisty pod krzyżem.

Rewers (strona tylna): Scena Zmartwychwstania Chrystusa.

Boki: Wizerunki świętych orędowniczek – św. Barbary (strona lewa) oraz św. Katarzyny (strona prawa). W starszej literaturze (m.in. Antkowiak) postać z prawej strony opisywana była jako „niezidentyfikowana święta”.

Stan zachowania rzeźb jest zły; powierzchnia kamienia jest silnie zwietrzała i zatarta, co utrudnia identyfikację detali. Na trzonie widoczne są charakterystyczne, wertykalne rysy wycięte ostrym narzędziem. Hermann Luchs w XIX wieku interpretował je jako ślady „przesądnych zwyczajów” (zeskrobywanie kamienia w celach leczniczych lub magicznych) lub prozaiczne ślady ostrzenia noży o piaskowiec, analogiczne do tych widocznych na wieży kościoła św. Krzysztofa.

Historia lokalizacji (1491–XXI w.)

Zabytek na przestrzeni wieków kilkukrotnie zmieniał swoje położenie, co przyczyniło się do zatarcia pierwotnego kontekstu jego fundacji.

   Cmentarz przykościelny (XV w. – 1823) Pierwotnym miejscem ustawienia kapliczki był cmentarz parafialny otaczający kościół św. Marii Magdaleny (Magdalenenkirchhof). Według przekazów kronikarskich (Menzel) i tradycji ustnej, znajdowała się ona w pobliżu muru cmentarnego, w sąsiedztwie domniemanego miejsca pochówku Heinza Dompniga.

Narożnik plebanii (1823 – 1970) Cezurą w dziejach obiektu była likwidacja cmentarza przykościelnego. Kapliczkę przeniesiono wówczas w narożnik ówczesnego domu parafialnego (plebanii), u zbiegu dzisiejszych ulic św. Marii Magdaleny i Łaciarskiej (historyczne An der Magdalenenkirche / Althußerstraße czy też Predigergasse). Warto odnotować fakt czasowego usunięcia pomnika w latach 60. XIX wieku, w związku z rozbiórką starego i budową nowego domu senioralnego (1864 r.). Po zakończeniu prac budowlanych kapliczka wróciła na narożnik, stając się trwałym elementem pejzażu tej części Starego Miasta.

Wnętrze kościoła (od 1970) Ostatnia zmiana lokalizacji nastąpiła w czasach współczesnych. W związku z wyburzeniem narożnego domu parafialnego (uszkodzonego w 1945 r.), w 1970 roku kapliczkę zabezpieczono, przenosząc ją do wnętrza kościoła św. Marii Magdaleny (obecnie katedra Kościoła Polskokatolickiego). Początkowo przechowywana, w 1999 roku została poddana konserwacji i ustawiona w Kaplicy Złotników (zwanej też Wielką Kaplicą Jałmużniczą), przy ścianie zachodniej, gdzie znajduje się do dziś.

gotycka, kamienna kapliczka słupowa we Wrocławiu, odkuta z piaskowca prawdopodobnie w 1491 r. Przypisuje się jej powstanie upamiętnieniu Heinza (Heinricha) Dompniga, starszego (seniora) rady miejskiej, a tym samym starosty księstwa wrocławskiego, ściętego 5 lipca 1490 r. w rynku przed ratuszem. W świetle najnowszych ustaleń można obalić dotychczasowy pewnik - gmerk na kapliczce nie należy do Hansa Dompniga, lecz do jego zaciekłego wroga i konkurenta Matthiasa Foyta. Świadczy to, że nie upamiętnia ona tego, kto dał jej tradycyjną nazwę.

Od XIX w. stała przed nowo zbudowaną plebanią (domem senioralnym) kościoła pw. św. Marii Magdaleny u zbiegu ulic św. Marii Magdaleny i Łaciarskiej (fot. 1, 10 i nast.). W związku z wyburzeniem plebanii (fot. 26) została w 1970 r. czasowo przeniesiona do kościoła pw. św. Marii Magdaleny i została w nim. Po renowacji dokonanej w 2. poł. lat 90. XX w. ustawiona w jednej z bocznych kaplic kościoła (od 1972 r. katedry Kościoła polskokatolickiego). Trudno stwierdzić dokładne położenie kapliczki przed XIX w. (fot. 9). Być może stała koło starej plebanii przy ul. Łaciarskiej.

Dolną część liczącej ok. 2,20 m kolumny stanowi sfazowany smukły trzon, opatrzony na górze datą 1491, pod którą umieszczony jest gmerk mieszczański. Wieńcząca słup prostopadłościenna głowica zamknięta jest dwuspadowym daszkiem. Jej ścianki zdobią cztery płaskorzeźby: Ukrzyżowanie (z przodu), Zmartwychwstawanie (z tyłu), św. Barbara (z lewej) i św. Katarzyna (z prawej).

Dzieło nieznanego twórcy reprezentuje liczną w późnym średniowieczu na terenie Dolnego Śląska grupę kamiennych kapliczek słupowych powstałych dla upamiętnienia zdarzeń lub osób, w intencji dziękczynnej lub pokutnej. Ta ostatnia intencja, zwłaszcza związana z prawnym charakterem niektórych obiektów powstałych w wyniku ugód pomiędzy sprawcą zabójstwa a rodziną zabitego, zdominowała masową wyobraźnię i praktycznie większość tego typu obiektów podobnie jak kamiennych średniowiecznych krzyży "pokutuje" jako tzw. kapliczki i krzyże pokutne. Reprezentują ją jednak głównie monolitowe kapliczki z wnęką, takie jak w Tyńcu Małym czy w Tyńcu nad Ślężą. Kapliczki tego typu stawiane były najczęściej przy drogach, poza ścisłym obszarem miejskim. Znaczna ich część zmieniła w ciągu wieków miejsce. Najczęściej po zapomnieniu intencji, w których były fundowane, przenoszono je w pobliże kościołów. Część z nich, bardzo często uszkodzonych, była wmurowywana w mury cmentarzy przykościelnych. Z kapliczek z płaskorzeźbami na głowicy z terenu Wrocławia zachowała się jeszcze tylko głowica kapliczki z ok. 1500 r., prawdopodobnie z okolic dawnego opactwa Benedyktynów (później Norbertanów) na Ołbinie, a w okolicach kapliczka w Świętej Katarzynie i kapliczka z Krzyżowic, znajdująca się w Muzeum Ślężańskim w Sobótce. Nie zachowała się kapliczka z XVI w. nazywana Wrocławskim Kurkiem.

Tradycja, że kapliczka poświęcona jest ściętemu patrycjuszowi jest dominująca. Pojawia się też jednak przekaz, że jest to kapliczka dziękczynna postawiona przez jednego z rajców, mieszkającego przy dzisiejszej ulicy Biskupiej, którego mały synek podczas zabawy zaprószył ogień. Na szczęście pożar zniszczył tylko mieszkanie radnego, gdyż akcja gaśnicza spowodowała, że nie doszło do tragedii w postaci rozprzestrzenienia się go na ciasno zabudowane, w niemałej części drewniane, miasto. Oprócz kary za sprowadzenie niebezpieczeństwa radny miał ufundować również kapliczkę. Nie wiadomo, czy to rzeczywiste zdarzenie, a jeżeli tak, to czy była to kapliczka nazywana kapliczką Dompniga, czy jakaś inna, która nie przetrwała?

W niegdysiejszym zapale slawizacyjnym niemieckich nazw i nazwisk kapliczkę określano nieraz jako kapliczkę Dąbnika, z czym się można czasem jeszcze spotkać.

• 

  1. Kapliczka Dompniga na tle wojennych zniszczeń

• 

  2. Kapliczka Dompniga

• 

  4. Ścięcie Heinza Dompniga, wrocławski rynek, 1490

• 

  3. Heinz Dompnig

• 

  5. Kapliczka Dompniga, głowica od przodu

• 

  6. Kapliczka Dompniga, Zmartwychwstanie

• 

  7. Kapliczka Dompniga, św. Barbara

• 

  8. Kapliczka Dompniga, św. Katarzyna

• 

  9. Kościół pw. św. Marii Magdaleny od południa w XVIII w.

• 

  10. Kapliczka Dompniga, I poł. XIX w.

• 

  11. Kapliczka Dompniga, I poł. XIX w.

• 

  12. Kapliczka Dompniga, 1823

• 

  13. Kapliczka Dompniga, 1826

• 

  14. Kapliczka Foyta, 1829

• 

  15. Kapliczka Dompniga

• 

  16. Kapliczka Dompniga 1906

• 

  17. Kapliczka Dompniga, ulotka

• 

  18. Kapliczka Dompniga, lata 30. XX w.

• 

  19. Kapliczka Dompniga, widok z ulicy Kaznodziejskiej, 1947

• 

  20. Kapliczka Dompniga ok. 1955 r.

• 

  21. Kapliczka Dompniga ok. 1960 r.

• 

  22. Kapliczka Dompniga ok. 1961 r.

• 

  24. Kapliczka Dompniga przy domu senioralnym kościoła pw. św. Marii Magdaleny, 1964 r.

• 

  25. Miejsce po wyburzonym budynku i kapliczce Dompniga, 1984 r.

• 

  26. Dom senioralny z kapliczką Dompniga tuż przed wyburzeniem, 1969 r.

• 

  27. Gmerk Heinza Dompniga na suficie Izby Seniora we wrocławskim Ratuszu

• 

  28. Gmerk Matthiasa Foyta na suficie Izby Seniora we wrocławskim Ratuszu. Taki sam widnieje na kapliczce "Dompniga".

• 

  Wrocław w końcu XV w.; plan z Schultz Alwin, Topographie Breslaus im 14. und 15. Jahrhundert

Tekst powstał na podstawie

• Antkowiak Zygmunt. Pomniki Wrocławia. Wrocław: 1985, s. 7-8.
• Chądzyński Wojciech. Wrocław jakiego nie znacie Wrocław: 2005, s. 88-91.
• Conrads Norbert. Książęta i stany. Historia Śląska 1469-1740. Wrocław: 2006.
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Dawna przydrożna kapliczka Dompniga W: Atlas architektury Wrocławia, tom II. Wrocław: 1998, poz. 611.
• Dompnigowie W: Encyklopedia Wrocławia. Wrocław: 2006.
• Gilewska-Dubis Janina. Życie codzienne mieszczan wrocławskich w dobie średniowiecza. Wrocław: 2000.
• Kelbel Günter. Namslau: eine deutsche Stadt im deutschen Osten. 1, Beiträge zur Geschichte der schlesischen Stadt Namslau. Berlin: 1966, s. 102.
• Nickel Walter. Die öffentlichen Denkmäler und Brunnen Breslaus. Breslau: 1938, s. 9-10.
• Stenzel Gustav Adolf. Scriptores rerum silesiacarum oder Sammlung schlesischer Geschichtschreiber. Bd. 3, Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Breslau: Josef Max & Comp., 1847.

Publikacja - 2008 r.

Aktualizacja - 2012 r.