Jan Filipiec

Jan Filipec, Jan Filipec znany także jako Jan z Prostějova, pol. Jan Filip Prostani, węg. Pruisz Filipecz János (Filipecz János de Prosznicz), ur. około 1431 w Prościejowie (Prostějov) - zm. 28 czerwca 1509 w Uherské Hradiště, był biskupem wielkowaradyńskim jako Jan IX, administratorem diecezji ołomunieckiej, wrocławskim biskupem pomocniczym i jednym z najważniejszych dyplomatów w służbie Macieja Korwina. Znacząco przyczynił się do kształtowania polityki zagranicznej Macieja w latach osiemdziesiątych XV wieku.

Początki

Urodził się w Prościejowie w skromnych warunkach w rodzinie rzemieślnika wyznania utrakwistycznego. Otrzymał wykształcenie w miejscowej szkole miejskiej. Josef Macek przypuszczał, że studiował także na uniwersytecie, być może w Wiedniu lub na jednym z północno-włoskich uniwersytetów, ale brak jest na to dowodów w źródłach.

Swoją karierę prawdopodobnie rozpoczął w służbie morawskiego hejtmana (wojewoda, namiestnik) Jana Tovačovský'ego z Cimburka jako pisarz. Już wtedy wykazywał niezwykłe zdolności i wiedzę, co spowodowało, że został zatrudniony przez Macieja Korwina, który często wybierał zdolnych ludzi spośród niższych warstw społecznych. Tak przynajmniej stwierdza autor Historie fratrum, kroniki wczesnych dni działalności Jednoty Braci Czeskich. Z innych źródeł wiadomo, że Jan Filipec dostał się do służby Macieja Korwina podczas jego najazdu na Morawy, a według Bonfiniego miało to miejsce w czasie, gdy Korwin zbliżał się do Ołomuńca, czyli w roku 1468.

Maciej Korwin dążył do zdobycia kontroli nad ziemiami czeskimi i dlatego potrzebował miejscowych ludzi do swojej służby. Władzę nad Morawami sprawował jeden z dowódców wojskowych w armii Korwina, węgierski wojewoda transylwański Mikołaj Csupor, do którego kancelarii (ponownie według Bonfiniego) Jan Filipec dołączył. W 1471 roku Filipec prawdopodobnie wziął udział w zjeździe wyborczym w Kutnej Horze, będąc w orszaku Csupora. Jednak po spisku magnackim, w który Csupor również był zamieszany, Filipec przeszedł bezpośrednio do kancelarii królewskiej. Jednakże również w królewskiej kancelarii uczestniczył głownie w tworzeniu dokumentów dotyczących Moraw. Tak było przynajmniej do połowy lat 70.

Pracowity kancelista zaczął za sprawą królewskiej łaski zdobywać też beneficja kościelne. Najpierw został kanonikiem metropolitalnej kapituły św. Wojciecha w Ostrzyhomiu (pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1474), a w roku 1475 uzyskał stanowisko prepozyta kapituły kolegiackiej Najświętszej Trójcy w Felhévízie, w bezpośrednim sąsiedztwie Budapesztu. Jako prepozyt kapituły w Felhévíz dał się poznać jako sprawny administrator kierując renowacją i naprawą budynków kapitulnych. Dlatego też Maciej Korwin mianował go biskupem w Wielkim Waradynie, ponieważ miasto to zostało spalone przez Turków w 1474 roku i potrzebowało zdolnego zarządcy. Jan Filipiec jako biskup waradyński przywrócił do świetności zarówno katedrę, jak i miejscowy zamek, znacznie powiększył zbiory ksiąg liturgicznych oraz osobistą bibliotekę Korwina.

Szczyt kariery

Dyplomacja i polityka

W służbie Macieja Korwina Jan Filipec działał przede wszystkim jako dyplomata. Już w 1472 roku uczestniczył w negocjacjach z Wilhelmem z Pernštejna w Szombathely. Wkrótce po swoim mianowaniu biskupem Waradyna otrzymał bardzo ważne zadanie. Wspólnie z biskupem wrocławskim Rudolfem z Rüdesheimu, przewodził uroczystej delegacji, która przemierzyła całą Italię i zmierzała do Neapolu, mając na celu przywiezienie nowożeńcowi, królowi Maciejowi, małżonki, córki neapolitańskiego króla Ferdynanda I, Beatrycze Aragońskiej (ślub per procura odbył się w Neapolu 16 września 1476 r. Beatrycze przybyła do Belgradu 10 grudnia 1476 roku i tam została koronowana. Jan Filipec brał udział zarówno w koronacji królowej, jak i w uroczystościach weselnych po osobistym królewskim ślubie w Budapeszcie (13 grudnia 1476). Przewodniczył tam siódmemu stołowi.

Na początku roku 1477 został wysłany do Czech jako przedstawiciel królewski (wspólnie z Václavem z Boskovic), aby wziąć udział w zjeździe stanów katolickiej strony zwołanym do czeskich Budziejowic. Tuż po powrocie otrzymał misję na Morawach, a od sierpnia do listopada brał udział w rozmowach między Maciejem Korwinem a cesarzem rzymskim Fryderykiem III w Austrii. W 1478 roku, jako przedstawiciel Macieja Korwina, wraz z Rudolfem z Rüdesheimu i biskupem ołomunieckim Tazem z Boskovic, prowadził rozmowy pokojowe z wysłannikami Władysława II Jagiellończyka. Ostateczna wersja umowy pokojowej (po nieudanej wersji w Brnie) została ogłoszona w grudniu 1478 roku w Ołomuńcu. W lipcu 1479 roku obaj władcy spotkali się tam, aby potwierdzić pokój.

Odtąd działał na Śląsku, gdzie występował jako reprezentant króla w latach 1479-1480. Jednocześnie prowadził negocjacje na rzecz Macieja na dworach w Dreźnie, gdzie rozmawiał z książętami saskimi Ernestem i Albrechtem Odważnym. W Pasawie zdobył poparcie bawarskiego księcia Jerzego Bogatego. Po zakończeniu misji na Śląsku w roku 1480 coraz bardziej angażował się w kolejne międzynarodowe negocjacje na rzecz swojego króla.

W roku 1481 ponownie działał w Austrii i krajach niemieckich. Najpierw w maju w Wiedniu podpisał w imieniu Korwina rozejm z cesarzem, następnie został wysłany na Sejm Rzeszy w Norymberdze. Nie został jednak ze swoim towarzyszem Václavem z Boskovic dopuszczony do obrad (za reprezentację króla Czech uznano nominatów Władysława II Jagiellończyka). W kolejnym roku odwiedził Rzym, gdzie prawdopodobnie pozostał aż do roku 1483. Po powrocie od 1484 aktywnie działał ponownie na Morawach jako nowy administrator biskupstwa ołomunieckiego. Również w kolejnym roku pozostawał w Europie Środkowej - na Węgrzech, w Austrii i krajach czeskich. Rok 1486 przyniósł dalszy postęp w jego karierze. W tym roku został kanclerzem Królestwa Czech i tajnym kanclerzem Węgier w służbie króla Macieja Sprawiedliwego. Oznaczało to, że miał jeszcze większą kontrolę nad kancelarią i stał się oficjalnym przedstawicielem władcy na Morawach. To dlatego był organizatorem spotkania obu czeskich królów w Igławie we wrześniu 1486 roku. Następnie pozostał na Morawach i zarządzał zarówno biskupstwem, jak i margrabstwem.

W 1487 roku miała miejsce jego najważniejsza misja dyplomatyczna: do północnych Włoch i Francji. Wyruszył z Wiednia, ówczesnej stolicy Macieja Korwina, w lutym i przez Wenecję skierował się do Ferrary by odwiedzić siostrę królowej Beatrycze Eleonorę, żonę księcia ferraryjskiego Herkulesa I d’Este. Następnie udał się do Mediolanu, gdzie miał zawrzeć małżeństwo per procura nieślubnego syna Macieja, Jana Korwina, z Bianką Marią, siostrą ówczesnego księcia mediolańskiego Gian Galeazzo Sforzy. Zanim to jednak uczynił, musiał wyjechać do Francji, by starać się o zdobycie wsparcia brata tureckiego sułtana Bajezeda II Dżemy, który był więziony we Francji. Maciej planował użyć go do walki z jego bratem. Filipiec w tej misji nie odniósł sukcesu, więc w listopadzie wrócił do Mediolanu, gdzie udało mu się zawrzeć małżeństwo między Janem Korwinem a Bianką Marią. Jednak to małżeństwo nigdy nie zostało zrealizowane z powodu niechęci ze strony żony Macieja - Beatrycze Aragońskiej, która nie zgodziła się na sukcesję i małżeństwo pasierba, a Bianka Maria w końcu wyszła za mąż za Maksymiliana I.

Po powrocie z tej podróży zaangażował się w negocjacje na Śląsku, gdzie musiał uspokajać ferment wśród książąt, oraz w Austrii, gdzie negocjował z cesarzem Fryderykiem III i jego synem Maksymilianem I. Udało mu się osiągnąć jedynie porozumienia o zawieszeniu broni. Głównym celem negocjacji było potwierdzenie następstwa Jana Korwina na tronie węgierskim, czego jednak nie udało się osiągnąć. Kiedy 6 kwietnia 1490 roku Król Maciej zmarł, Jan Filipiec był jednym z najważniejszych członków królewskiej rady, którzy wraz z węgierskim sejmem ziemskim decydowali o następcy na węgierskim tronie królewskim.

W roku 1490 odegrał decydującą rolę w wyborze Władysława Jagiellończyka na króla Węgier. Według Antonia Bonfiniego początkowo, jak rzekomo cała rada królewska, popierał Jana Korwina, którego następstwo starał się przeforsować jeszcze przed śmiercią Macieja na Morawach i na Śląsku. Jednak raporty mediolańskiego ambasadora Maffeo da Treviglio dowodzą, że od samego początku działał skrycie w kierunku kandydatury Władysława. Wspólnie z Tomášem Bakócem, sekretarzem Macieja, porozumiał się, że za poparcie Władysława przekaże mu tytuł kanclerza. Przy wsparciu Beatrycze, która wyszła za Władysława, aby utrzymać swoje wpływy (choć małżeństwo nie zostało skonsumowane i zostało anulowane przez papieża Aleksandra VI w roku 1500), strona jagiellońska zdołała przeforsować czeskiego króla Władysława i został został on wybrany królem Węgier.

Dostojnik kościelny

Jan Filipiec, zdobywał beneficja kościelne na Węgrzech, ponieważ w ten sposób Maciej Korwin wspierał nowych ludzi, którzy przychodzili do jego służby i nie mieli żadnego majątkowego zaplecza. Ponieważ węgierski król miał prawo patronatu nad całym węgierskim Kościołem, mógł sam decydować o stanowiskach arcybiskupów, biskupów, opatów, proboszczów i innych. Jan Filipiec został kolejno: przeorem kapituły metropolitalnej św. Wojciecha w Ostrzyhomiu (1474), przeorem kapituły kolegiackiej Trójcy Świętej w Felhévízu (1475) oraz biskupem w Waradynie (1476). Po awansie na biskupie stanowisko zachował sobie kapitułę w Felhévízu.

Oprócz Waradynu, otrzymał później również biskupstwo ołomunieckie. Na Morawach uprawnienia króla co do kościelnych beneficjów były inne niż na Węgrzech. Od roku 1207 kapituła ołomuniecka miała prawo sama wybierać swoich biskupów. Maciej jednak zmusił kanoników do zaakceptowania swojej decyzji. Filipiec objął biskupstwo prawdopodobnie w okolicach przełomu lat 1483-1484 i aktywnie wykonywał swoje obowiązki ale nie został oficjalnie zatwierdzony przez papieża, więc występuje w tej diecezji tylko jako administrator (choć w źródłach historycznych czasem pojawia się jako "biskup"; czasem nazywany również "postulatus"). Brał udział jako biskup w morawskich sejmikach ziemskich, zarządzał majątkami biskupstwa, a nawet wydał do druku pewne księgi liturgiczne (Breviarium Olomucense, 1484, Wenecja; Agenda Olomucensis, 1486, Brno; Missale Olomucense, 1488, Bamberg). Niemniej jednak przypuszczenie, że istniał jakiś związek między ołomunieckim biskupstwem a pierwszą drukarnią książek w Brnie za czasów Filipca, jest praktycznie wykluczone w starszej literaturze. W swojej roli administratora naprawił zamki w Mírov i Vyškov, wykupił Mohelnice oraz przyczynił się do rozwoju kanonii augustiańskiej Wszystkich Świętych na ołomunieckich Předhradach.

Literatura

• Bajger, Matyáš Franciszek. Discovering Relationships between Jan Filipec and Humanism. In Augustinus Moravus Olomucensis : proceedings of the International Symposium to Mark the 500th Anniversary of the Death of Augustinus Moravus Olomucensis (1467-1513). ed. by Péter Ekler and Farkas Gábor Kiss. Budapest : Hungarian Academy of Science; National Széchényi Library, 2015, s. 45-60.
• Bajger, Matyáš Franciszek. Bratr, někdy biskup Jan Filipec (1431–1509) a knihy okolo něj. In Problematika historických a vzácných knižních fondů Čech, Moravy a Slezska, 19, 2010. [Online] acadaemia.edu [dostęp 2023-08-27]. Dostępny w Internecie: [1].
• Bonfinis, Antonio de. Rerum Ungaricarum Decades. Vol. 4, 1. Ed. I. Fógel, B. Iványi a L. Juhász. Bibliotheca Scriptorum Medii Recentisque Aevorum. Budapest 1941.
• Csapodi, Csaba. Die erhalten gebliebenen Bücher des Johann Filipec (Pruis), Bischof von Grosswardein (um 1431–1509). Gutenberg Jahrbuch 1975, s. 338–340.
• Eschenloer, Peter. Geschichte der Stadt Breslau. 2 sv. Ed. Gunhild Roth. Münster 2003
• Foltýnová-Mikulcová, Pavlína. "Jan Filipec, diplomat ze sklonku středověku." Dějiny a současnost 21, č. 1, 1999, s. 11–15.
• Grieger, Rudolf. Filipecz, Johann Bischof von Wardein: Diplomat der Könige Matthias und Wladislaw. München 1982. (Studia Hungarica; 20).
• Hlobil, Ivo. Jan Filipec a studia Jana z Kunovic. Vlastivědný věstník moravský, 42, 1990, s. 403-404.
• Hlobil, Ivo – Petrů, Eduard. Humanism and the Early Renaissance in Moravia, 2. oprav. vyd. Přel. Jana and Michael Stoddart. Olomouc 1999. (1. vyd. Humanismus a raná renesance na Moravě. Praha 1992.)
• Kalous, Antonín. Čtyři Janové z Varadína. In Evropa a Čechy na konci středověku: Sborník příspěvků věnovaných Františku Šmahelovi, eds. Eva Doležalová, Robert Novotný a Pavel Soukup, Praha 2004, s. 269–280.
• Kalous, Antonín. Itinerář Jana Filipce (1431–1509). Sborník prací historických XXII. Acta Universitatis Palackianae Olomucensis, Facultas philosophica, Historica 34, 2008, s. 17–43.
• Kalous, Antonín. Jan Filipec v diplomatických službách Matyáše Korvína. Časopis Matice moravské 125, 2006, s. 3–32.
• Kalous, Antonín. Spor o biskupství olomoucké v letech 1482–1497. Český časopis historický 105, 2007, s. 1–39.
• Kalous, Antonín. Volba uherského krále po smrti Matyáše Korvína. Dějiny a současnost 24, č. 3, 2002, s. 10–17.
• Koželuha, František. Jan Filipec (Vítěz), biskup Velko-Varadinský a správce biskupství Olomouckého. In Program reálky v Prostějově. Prostějov 1883, s. 3–16.
• Macek, Josef. K dějinám Olomouce na konci 15. století: Spory v olomouckém biskupství. In Okresní archív v Olomouci 1986, Olomouc 1987, s. 53–63.
• Macek, Josef. Víra a zbožnost Jagellonského věku. Praha 2001.
• Mandziuk Józef. Biskupi pomocniczy {archi)diecezji wrocławskiej. Wrocław 2015, s. 29-30.
• Měšťánek, Tomáš. Biskup Jan Filipec (1431–1509) a středoevropská politika. Zlín 2003.
• Mezník, Antonín. Jan Filipec, kancléř krále uherského a českého Matyáše Korvína, biskup Varadinský a správce biskupství Olomouckého. Časopis Vlasteneckého musejního spolku v Olomouci 20, 1903, s. 78–83.
• Minařík, Klement. Vikáři české františkánské provincie od r. 1451 až do r. 1517. Sborník Historického kroužku 15, 1914, s. 200–218; 16, 1915, s. 1–9.
• Minařík, Klement, ed. Příspěvek k životopisu Jana Filipce. Sborník Historického kroužku 28, 1927, s. 61–67, 127–134.
• Sasinek, Franko V. Ján Filipec, biskup veľkovaradinský od r. 1476. Slovenský letopis pre historiu, topografiu, archaeologiu a ethnografiu 3, 1879, s. 127–134.
• Semkowicz, Aleksander, ed. Rocznik wrocławski (Annalia seu Contingentia in civitate Wratislavia). In Monumenta Poloniae Historica / Pomniki dziejowe Polski. Tom 3. Lwów 1878, s. 734–740.
• Shbat, Andrej – Vystrčilová, Michaela. Identifikace kosterních pozůstatků biskupa Jana Filipce. In Ve službách archeologie IV. Brno : Muzejní a vlastivědná společnost, Geodrill, Archeologický ústav, Slovenská akademie vied Nitra, 2003, s. 263-267.
• Śliziński, Jerzy, ed. Rukopisy Českých Bratří / Rękopisy Braci Czeskich. Wrocław 1958.