Wilgefortis

Św. Wilgefortis; krzyż z kapliczki w Starkowie; Muzeum Misyjne Ojców Sercanów w Polanicy-Zdroju

Wilgefortis (Kummernis, Svata Starosta, Liberata, Onkommer, Uncumber) - przedstawiana jest jako ukrzyżowana kobieta z brodą, w bogatych szatach i koronie, zazwyczaj bez buta, często ze skrzypkiem grającym u jej stóp. Jest uznawana w tradycji ludowej za świętą i otoczona była kultem, którego najbliższe nam ślady odnajdziemy m.in. w Austrii i Czechach oraz na ziemi kłodzkiej, pozostającej przez wieki pod wpływem wspomnianych państw.

Jak głosi legenda, córka prefekta rzymskiej prowincji Galicji została chrześcijanką. Sprzeciwiła się zawarciu małżeństwa z pogańskim dostojnikiem z Sycylii, za co ojciec ukarał ją wtrąceniem do ciemnicy. Żarliwa modlitwa nieszczęśnicy o cud, który by ją uratował przed małżeństwem, zadziałała: wyrosła jej broda, co zniechęciło niedoszłego małżonka do ślubu. Wściekły ojciec kazał dziewczynę stracić na wzór jej ukrzyżowanego Boga. Istnieje wiele wariantów legendy, osadzenie jej w czasie i regionie także bywa różne.

Patronka

W tradycji ludowej Kummernis jest m.in. patronką żon doświadczających przemocy od mężów (od których ma je uwolnić modlitwa do niej – stąd różne wersje językowe jej imienia nawiązują do wyzwolenia: Liberata, Liberada, Uncumber, Ontkommer), dziewcząt niechętnych małżeństwu, niesłusznie skazanych, muzykantów i rolników obawiających się nieurodzaju. Generalnie jest świętą od ‘spraw beznadziejnych’. Była wzmiankowana w Martyrologium Rzymskim – oficjalnym spisie świętych i błogosławionych z 1583 roku, została z niego jednak wykreślona w 1969 r. z uwagi na swój kontrowersyjny dla Kościoła wizerunek. Nigdy nie była oficjalnie kanonizowana, a jej ‘świętość’ zawsze miała ludowy, ‘oddolny’ charakter. W niektórych regionach Europy jej wspomnienie obchodzone jest 20 lipca. Bycie orędowniczką grajków i śpiewaków zawdzięcza Wilgefortis kolejnej związanej z nią legendzie. Cierpiącą na krzyżu dziewczynę zauważył przechodzący obok skrzypek. Chcąc jej ulżyć w bólu, zaczął grać, a wdzięczna męczennica podarowała mu swój pozłacany but. Istnieją różne odmiany legendy o skrzypku, różniące się szczegółami, oraz jej dalszy ciąg – grajek miał próbować sprzedać but, by móc kupić lekarstwo dla chorej matki, lecz został posądzony o jego kradzież. Gdy po przedstawieniu swojej historii udał się z sędzią pod miejsce ukrzyżowania Kummernis i założył but z powrotem na jej stopę, ten zsunął się, co uznano za oznakę niewinności skrzypka.

Hipoteza Volto Santo

Krucyfiks Volto Santo w Lukce

W rzeczywistości wyobrażenie Wilgefortis może pochodzić od popularnego w średniowieczu w południowych Włoszech przedstawienia Chrystusa Króla, ukrzyżowanego w szatach, znanego z krucyfiksu Volto Santo z Lukki. Niemal identyczna w szczegółach legenda o grajku jest nicią, którą łączy Kummernis z tym słynnym wizerunkiem Chrystusa i pozwala prześledzić powstanie mitu o świętej z brodą. Przekaz jest pierwotnie związany z tym właśnie przedmiotem kultu – ubogi skrzypek otrzymał według niego but od samego Chrystusa z owego krucyfiksu, co miało być pierwszym cudem z jego udziałem.

Sama postać Wilgefortis, choć rzekomo historyczna (jeśli rzeczywiście żyła, było to najpewniej między VIII a X wiekiem), zrodzić się mogła w ludowej wyobraźni z powodu nieporozumienia związanego z przedstawianiem Ukrzyżowanego. Aby zniwelować odium hańby związanej z rodzajem śmierci, Chrystusa na krzyżu przedstawiano początkowo w królewskich lub liturgicznych bogatych szatach – czyli dokładnie tak, jak na krucyfiksie Volto Santo. W miejsce korony cierniowej Jezus miał koronę królewską, a na jego ciele nie było widocznych oznak cierpienia. Dopiero ok. IX wieku zaczęto go ukazywać jako półnagiego - w samym perizonium, umęczonego, w cierniowej koronie. W XIV czy XV w. przynoszony przez pielgrzymów wizerunek Chrystusa z Lukki w okazałym stroju był już w innych częściach Europy niezrozumiały. Ludzie patrzący na Volto Santo likwidowali dysonans poznawczy na widok wspaniałych szat, uznając je za kobiecą suknię. Tak rodziła się Kummernis - kobieta z brodą, łącząc w sobie elementy błędnej interpretacji i nawiązania do mitu Androgyne. Wilgefortis przejęła od Volto Santo nie tylko wygląd, ale i legendy, a resztę tajemniczej otoczki dołożyły inne skojarzenia oraz bogata ludzka wyobraźnia realizująca się w ustnych przekazach.

Kult Chrystusowego Świętego Oblicza (to właśnie oznacza ‘Volto Santo’) jest zatem pierwotny w stosunku do kultu Wilgefortis, który pojawił się mniej więcej od 2. poł. XIV wieku. Postać Chrystusa na krzyżu miała zostać wyrzeźbiona w cedrowym drewnie przez Nikodema znanego z Ewangelii św. Jana – nie ma jednak podstaw, by uznać to za fakt. Krucyfiks zgodnie z legendą ‘sam znalazł drogę’ z Ziemi Świętej do wybrzeża Toskanii w 782 r. Do Lukki przeniósł go tamtejszy biskup na polecenie Anioła: wóz zaprzężony w woły miał zatrzymać się w miejscu, gdzie należało umieścić przewożony na nim krzyż. Obecnie w katedrze w Lukce znajduje się kopia Volto Santo z XIII wieku, umieszczona w kaplicy Tempietto.

Trudny jest do ustalenia teren powstania kultu ukrzyżowanej kobiety i szlak jego rozpowszechniania się. Hipoteza, że ośrodkiem były Niderlandy (Sint-Ontkommer) i Nadrenia, skąd kult rozprzestrzenił się szlakami handlowymi na teren całych Niemiec, Austrii i Czech (Regine Schweizer-Vüllers: Die Heilige am Kreuz: Studien zum weiblichen Gottesbild im späten Mittelalter und in der Barockzeit. Lang, Bern u. a. 1997.) związana jest z dużą popularnością w tych regionach kultu Ontkomer w XV i XVI w., ale nie tłumaczy czemu tam kult się objawił . Inna teoria wyjaśnia, że obrazki Volto Santo przywożone na północ od Alp przez pielgrzymów skłoniły mieszkańców tych terenów do stworzenia narracji wyjaśniającej androgyniczną ikonę (James Hall, A History of Ideas and Images in Italian Art, p. 172, 1983, John Murray, London).

Należy wziąć pod uwagę jedno wydarzenie, które odpowiada i chronologicznie i znaczeniem, który mógł być impulsem do rozpowszechnienia na północ od Alp, a zwłaszcza w Niemczech, i Czechach wizerunku Volto Santo. To druga wyprawa do Rzymu cesarza Karola IV w latach 1368-1369.

Angielska Uncumber

W Anglii Wilgefortis znana jest również jako Uncumber (z ang. unencumber – pozbyć się jarzma, uwolnić od ciężaru; inne wyjaśnienie odnosi się do wierzenia, że kto wezwie tę świętą w godzinie śmierci, umrze bez lęku – niem. ohne Kummer). Żyjący na przełomie XV i XVI w. angielski myśliciel Thomas More wspomina o ofierze z miski owsa składanej Uncumber przez kobiety, by ta uwolniła je od uciążliwych mężów (uciążliwość rozumiano szeroko - od fizycznego znęcania się po... chrapanie). Unikatowe przedstawienie tej postaci jako nieukrzyżowanej kobiety z brodą, czytającej Biblię, znajduje się w Kaplicy Henryka VII w Opactwie Westminsterskim, gdzie zostało odkryte i opisane podczas renowacji w 1803 r. Jest to ok. metrowej wysokości rzeźba wykonana z wapienia z Caen. Towarzyszą jej figury innych świętych oraz rzeźby aniołów. Z klasycznym wizerunkiem Wilgefortis łączy westminsterską Uncumber tylko broda.

Efekt zaburzeń psychofizjologicznych?

Badacze fenomenu Wilgefortis wskazują na medyczne podłoże zjawiska 'kobiety z brodą'. Androgyniczne cechy mogą mieć podłoże psychofizyczne i wynikać z długotrwałego głodzenia się – owłosienie twarzy oraz tzw. lanugo – meszek na całym ciele, to typowe symptomy zaawansowanej anoreksji. Zanim zbuntowanej księżniczce wyrosła broda, wykazywała się najwyższymi standardami moralnymi (m.in. ślubowała czystość), była perfekcjonistką i odmawiała spożywania posiłków (czy też - w podejściu chrześcijańskim - zachowywała ścisły post) – są to zachowania charakterystyczne dla osoby chorej na anoreksję. Inne możliwe medyczne wyjaśnienie to hirsutyzm – nadmierne owłosienie u kobiet, w typie męskiego (m.in. na twarzy i klatce piersiowej), związane z nadwyżką męskich hormonów – androgenów lub rozchwiania hormonalnego z powodu różnych zmian chorobowych, silnego i długotrwałego stresu czy ciąży.

Wizerunek

Najbardziej spektakularne dla współczesnych terenów Polski przedstawienie Wilgefortis – w postaci drewnianej polichromowanej rzeźby (bez brody i skrzypka, ale ze zrzuconym bucikiem, z czym związana jest osobna legenda) – znajduje się w Wambierzycach na ziemi kłodzkiej, stanowiąc 57. stację tamtejszej Kalwarii. Drewniana rzeźba Wilgefortis znajduje się również w Muzeum Powiatowym w Nysie. Pochodzi z XVIII wieku i przedstawia rozpiętą na krzyżu postać w bogato zdobionej sukni i w koronie na głowie. Polichromowana jest na biało-złoto. Ścienne malowidło określane jako "Męczeństwo Wilgefortis" widnieje w katedrze w Kwidzynie.

Katedra w Kwidzynie - malowidło ścienne

Poniżej też zdjęcie przedstawiające kamienną figurę Wilgefortis z 1705 r., stojącą na południowy wschód od Zahrádek w powiecie Czeska Lipa w kraju libereckim w Czechach.

Na zdjęciu kolejnym widoczna jest figura Trójcy Świętej w miejscowości Vesec w powiecie Jiczyn w Czechach. Wizerunek Wilgefortis znajduje się na cokole. Na kamieniu widoczne są ślady polichromii. U stóp ukrzyżowanej widzimy skrzypka, a po drugiej stronie putto podtrzymujące kartusz z inskrypcją: Svata Starosta mučednice, dcera krále Portugalskeho (Święta Starosta męczennica, córka króla portugalskiego).

Obecność w kulturze i popkulturze

Nie trzeba było długo czekać, by Wilgefortis – kwestionującą swym wizerunkiem odwieczny konstrukt płci - obrały sobie za ‘patronkę’ środowiska transgender. Mit Androgyne – dwupłciowego bóstwa znanego w starożytnych mitologiach – rozpala wyobraźnię i stanowi inspirację dla artystów. Oto kilka nawiązań do Kummernis w szeroko pojętej kulturze:

• Olga Tokarczuk – powieść ‘Dom dzienny, dom nocny’
• Piotr Tomaszuk ‘Ofiara Wilgefortis’ - przedstawienie na motywach powieści Tokarczuk
• Robertson Davies ‘Piąta osoba dramatu’ – powieść z 1970 zawiera omówienie postaci Wilgefortis
• Współczesny komiks – ‘St. Wilgefortis - Women’s Liberator’ (Św. Wilgefortis – wyzwolicielka kobiet)
• Tryptyk ‘Ukrzyżowanie św. Julii’ Hieronima Boscha (1497) – św. Julia identyfikowana jest jako Wilgefortis
• Meksykańskie retablos – ludowe obrazy zawierające wątki powiązane z Wilgefortis
• ‘The Female Crucifix: Images of St. Wilgefortis Since the Middle Ages’ – książka popularnonaukowa autorstwa kanadyjskiej profesor Ilse E. Friesen, przedstawiająca postać Wilgefortis i jej recepcję na przestrzeni dziejów
• Ilustracja z Wilgefortis znajduje się na okładce ‘The Bloomsbury Reader in Religion, Sexuality and Gender’ pod redakcją Donalda Boisverta i Carly Daniel-Hughes. Taki dobór uzasadniono stwierdzeniem, że historia Wilgefortis jak żadna inna kwestionuje normatywne podziały pomiędzy tym, co męskie i żeńskie czy ludzkie i boskie.
• Piosenka Rebekki Clamp, ‘St. Wilgefortis’ https://www.youtube.com/watch?v=TYOt2hSPxyQ&t=8s
• Wilgefortis chętnie określana jest jako ‘patronka’ osób transpłciowych i queer, a także feministek walczących o niezależność. W sprzedaży dostępna jest koszulka z napisem “St. Wilgefortis: Patron Saint of Gender Equality and Protection” (Św. Wilgefortis: patronka równości płci i jej ochrony) i wizerunkiem ukrzyżowanej męczennicy.
• Austriacki piosenkarz Thomas Neuwirth w 2014 r. zwyciężył konkurs Eurowizji jako Conchita Wurst, przyjmując image nawiązujący do Wilgefortis, co wydaje się nieprzypadkowe, biorąc pod uwagę jej silny kult w Austrii. Link do występu - https://www.youtube.com/watch?v=SaolVEJEjV4

• 
  Heilige Kümmernis koło wsi Petersdorf na tzw. Austriackim Śląsku (prawdopodobnie dzisiejsze Petrovice w pow. Bruntal w dawnym księstwie karniowskim)</div
• 
  Vesec u Sobotky powiat Jiczyn; płaskorzeźba św. Kummernis na cokole figury Tron Łaski
• 

  Vesec u Sobotky powiat Jiczyn; Tron Łaski

• 

  Zahradky koło Czeskiej Lipy; św. Kummernis z 1705 r.

• 
  Twarz Chrystusa na krucyfiksie Volto Santo w Lukce
• 
  Svatá Starosta w ołtarzu św. Starosty w jednej z kaplic ambitu praskiej Lorety
• 
  Obraz z lat. 80. XVIII w. w praskiej Lorecie. Według tabliczki informacyjnej obraz powstał jako wypełnienie do retabulum ołtarza św. Starosty – aby zakryć kontrowersyjną rzeźbę legendarnej świętej w okresie reform józefińskich. Malowidło najwyraźniej uznano za bardziej akceptowalne niż rzeźba ubrana w średniowieczne szaty, z brodą.