Krzyż pokutny (pojednania) w Stanowicach koło Strzegomia: Różnice pomiędzy wersjami
Nie podano opisu zmian |
Nie podano opisu zmian |
||
| Linia 6: | Linia 6: | ||
== Skąd się wzięły krzyże pokutne == | == Skąd się wzięły krzyże pokutne == | ||
Krzyż pokutny czy też krzyż pojednania<ref group="U">Na początku XXI w. rozpoczęła się dyskusja czy przyjęta powszechnie nazwa krzyż pokutny jest adekwatnym tłumaczeniem niemieckiego Sühnekreuz czy też | Krzyż pokutny czy też krzyż pojednania<ref group="U">Na początku XXI w. rozpoczęła się dyskusja czy przyjęta powszechnie nazwa krzyż pokutny jest adekwatnym tłumaczeniem niemieckiego Sühnekreuz czy też bardziej odpowiednia jest nazwa krzyż pojednania. Więcej w tej kwestii w artykule [[krzyż pokutny#Krzyż pokutny czy krzyż pojednania|krzyż pokutny]].</ref> to krzyż powstały w wyniku [[krzyż pokutny#Umowa ugodowa|umowy ugodowej]] (kompozycyjnej, od łacińskiego ''compositio'' – ugoda) zawartej przez zabójcę z rodziną pozwanego, uwalniającej sprawcę od odpowiedzialności karanej, a właściwie zemsty, pod warunkami ustalonymi w tej umowie. Możliwość taką dopuszczało prawo średniowieczne praktycznie w całej Europie. Było to pochodną traktowania zabójstwa jako przestępstwa prywatnego czyli nie ściganego bezpośrednio przez władzę. Uważane było za naruszanie interesów rodu i ród miał zadbać o zadośćuczynienie. W tradycji głęboko zakorzeniony był zwyczaj krwawej zemsty co prowadziło do wojen rodowych<ref name="Pawiński">Pawiński Adolf. ''O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego.'' Warszawa: 1884.</ref><ref name="Kutrzeba">Kutrzeba Stanisław. ''Dawne polskie prawo sądowe w zarysie.'' Lwów-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1921, s.8-10, 12.</ref><ref name="Bardach">Bardach Juliusz. ''Historia państwa i prawa Polski; tom I do połowy XV wieku.'' Warszawa: PWN, 1964, s. 338, 554.</ref> <ref name="Zielińska">Sójka-Zielińska Katarzyna. ''Historia prawa.'' Warszawa: PWN, 1981, s. 143.</ref>. Przestępstw prywatnych można już było w średniowieczu dochodzić na drodze sądowej ale w związku ze słabością ówczesnego aparatu państwowego było to mało skuteczne. Władcy próbując ograniczać znacznie zemsty musieli jednak długo na nią zezwalać. Starano się uregulować warunki i zasady jej stosowania. Jedną z form ograniczania odwetu było nakazywanie podejmowania prób pojednania. Celem było doprowadzanie do rezygnacji z prawa do zemsty przez uprawnionych krewnych zabitego w zamian za okup, w przypadku zabójstwa nazywany główszczyzną. Początkowo wysokość główszczyzny była wynikiem negocjacji, później władcy ustalali jej stałą wysokość w zależności od pozycji zabitego<ref name="Kutrzeba" /><ref name ="Koranyi">Koranyi Karol. ''Powszechna historia prawa.'' Warszawa: PWN, 1976, s. 165.</ref>. W starania o ograniczenie odwetu i związanych z nim zwad i wróżd włączył się Kościół. W umowach pojawiły się zobowiązania związkach z duchowością. Zabójca zobowiązywał się do modlitw za duszę zabitego, do opłacenia mszy za niego, do odbycia pielgrzymek czy świadczeń na rzecz ubogich. Pojawiały się też datki na rzecz kościołów. Wszystkie te elementy, z wyjątkiem materialnego zadośćuczynienia, były zmienne i nie musiały się pojawiać w ugodzie albo pojawiały się w różnych kombinacjach<ref name="Adamska"> Dagmara Adamska, Przemysław Nocuń. ''"Czu troste und czu hulffe des zele." Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska.'' Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. Rocznik LIX (2004) Nr 2, s. 111-139, 2004. Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii.</ref><ref name="Wojtucki Zobniów">Daniel Wojtucki, Stanisław Zobniów. ''Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej.'' Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2017, s. 11, 13, 17, 183-184, 413-414, 447-448.</ref>. Jednym z takich niekoniecznych ale nieraz występujących postanowień było zobowiązanie do ufundowania krzyża, kapliczki, Martera, krucyfiksu, | ||
I właśnie w ich miejsce wchodziły, wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym zastępcze formy kar w postaci okupu, jako sposobu wykupienia się od zemsty<ref name="Sojka">{{Cytuj książkę | nazwisko = Sójka-Zielińska | imię = Katarzyna | tytuł = Historia prawa | wydawca = PWN | miejsce = Warszawa | data = 1981 | strony = 143 | isbn = 83-01-02760-6}}</ref>. Kara taka wymagała porozumienia ([[kara kompozycyjna|ugody, ''compositio'']]) pomiędzy zabójcą a rodziną zabitego, zawieranej w postaci umowy przed przedstawicielem władzy<ref name="Bardach">{{Cytuj książkę | nazwisko = Bardach | imię = Juliusz | tytuł = Historia państwa i prawa Polski; tom I do połowy XV wieku | wydawca = PWN | miejsce = Warszawa | data = 1964 | strony = 338, 554}}</ref><ref name="Sobotka" /><ref name = "Kamienne" />. | |||
Umowa zawarta w 1305 r. w Strzegomiu dotyczy zabójstwa dokonanego przez joannitę, brata Konrada, zarządcę folwarku zakonnego w Pasiecznej na młynarzu ze Stanowic, Konradzie de Langinberc. Skierowany do "wszystkich wyznawców Chrystusa" oryginał dokumentu księżnej znajduje się w archiwum narodowym w Pradze (''Národní archiv'')<ref name = "Tekst" />. Przedstawia on przebieg dochodzenia do porozumienia oraz streszcza postanowienia umowy ugodowej, według której krewni zabitego przyrzekli rezygnację z zemsty w zamian za kwotę 12 grzywien srebra dla jego żony i dzieci od komtura zakonu w Strzegomiu. Drobniejsze kwoty przeznaczone zostały dla rannego sługi oraz cyrulika. Dokument zawiera też następującą informację: ''super occisionis locum crux est locata'' (na miejscu zabójstwa znajduje się krzyż)<ref name = "Tekst" />. Ten krzyż to przykład tzw. [[krzyż pokutny|krzyża pokutnego]] czyli wystawionego w wyniku umowy ugodowej związanej z zabójstwem. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie umowy ugodowe zawierały nakaz wystawienia krzyża (nie była to niezbędna część umowy), a w przypadku tych, które zawierały obowiązek upamiętnienia wydarzenia pomnikiem, nie musiał to być krzyż lecz np. kapliczka, a bardzo często ''Marter''<ref name = "Sobotka" /><ref name ="Kamienne" /> czyli kapliczka lub płyta ze przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa lub sceną męczeństwa któregoś ze świętych<ref name = "Kamienne" />. | |||
== Uwagi == | == Uwagi == | ||
<references group="U"/> | <references group="U"/> | ||
== Przypisy == | |||
<references /> | |||
przykład StanOtóż z tej miejscowości znane są dwa kamienne krzyże oraz istnieje umowa ugodowa wskazująca, że w Stanowicach stoi krzyż w miejscu zabójstwa. Wydaje się prawie idealna sytuacja do | przykład StanOtóż z tej miejscowości znane są dwa kamienne krzyże oraz istnieje umowa ugodowa wskazująca, że w Stanowicach stoi krzyż w miejscu zabójstwa. Wydaje się prawie idealna sytuacja do | ||
Wersja z 17:50, 10 gru 2020
Ten artykuł jest w trakcie tworzenia i może przejściowo zawierać niepełne, niezweryfikowane lub błędne informacje.
Ciekawą egzemplifikacją powstałego w XX w. mitu krzyży pokutnych jest sytuacja z kamiennymi krzyżami w Stanowicach, wsi pod Strzegomiem. Przez długi czas Stanowice stanowiły właściwie jedyny przykład rzeczywistego powiązania istniejącej umowy ugodowej z konkretnym kamiennym krzyżem, czyli krzyż w Stanowicach był realnym krzyżem pokutnym (krzyżem pojednania). Stanowił koronną odpowiedź "Krzyżowców"[U 1] na zgłaszane nieśmiało wątpliwości czy na pewno te wszystkie krzyże kamienne oznaczone tabliczkami "krzyż pokutny", rzeczywiście powstały jako zobowiązania zabójców, wynikające z zawartych przez nich umów pojednawczych (ugodowych, kompozycyjnych) z rodziną zabitego. Znana jest umowa z 1305 r. potwierdzona dokumentem przez księżną Beatrycze, żoną Bolka I Surowego, księcia świdnickiego, jaworskiego i lwóweckiego, a dotycząca zabójstwa dokonanego w Stanowicach. Umowa wspomina o krzyżu w miejscu zabójstwa. W Stanowicach jest kamienny krzyż, a więc to ten krzyż. Przedstawiano to jako rozumowanie nie do podważenia, chociaż jak mnóstwo teorii i wniosków związanych z pochodzeniem kamiennych krzyży na Śląsku, grzeszyło pochopnością i nieprzestrzeganiem praw logiki. Gdy pojawił się drugi krzyż kamienny w Stanowicach wydawało się oczywiste, że teoria o krzyżu w Stanowicach jako dowodzie na "pkutność" konkretnego krzyża upadła całkowicie. Ale mity rządzą się swoimi prawami. Tabliczką krzyż pokutny oznaczono obydwa krzyże.
Skąd się wzięły krzyże pokutne
Krzyż pokutny czy też krzyż pojednania[U 2] to krzyż powstały w wyniku umowy ugodowej (kompozycyjnej, od łacińskiego compositio – ugoda) zawartej przez zabójcę z rodziną pozwanego, uwalniającej sprawcę od odpowiedzialności karanej, a właściwie zemsty, pod warunkami ustalonymi w tej umowie. Możliwość taką dopuszczało prawo średniowieczne praktycznie w całej Europie. Było to pochodną traktowania zabójstwa jako przestępstwa prywatnego czyli nie ściganego bezpośrednio przez władzę. Uważane było za naruszanie interesów rodu i ród miał zadbać o zadośćuczynienie. W tradycji głęboko zakorzeniony był zwyczaj krwawej zemsty co prowadziło do wojen rodowych[1][2][3] [4]. Przestępstw prywatnych można już było w średniowieczu dochodzić na drodze sądowej ale w związku ze słabością ówczesnego aparatu państwowego było to mało skuteczne. Władcy próbując ograniczać znacznie zemsty musieli jednak długo na nią zezwalać. Starano się uregulować warunki i zasady jej stosowania. Jedną z form ograniczania odwetu było nakazywanie podejmowania prób pojednania. Celem było doprowadzanie do rezygnacji z prawa do zemsty przez uprawnionych krewnych zabitego w zamian za okup, w przypadku zabójstwa nazywany główszczyzną. Początkowo wysokość główszczyzny była wynikiem negocjacji, później władcy ustalali jej stałą wysokość w zależności od pozycji zabitego[2][5]. W starania o ograniczenie odwetu i związanych z nim zwad i wróżd włączył się Kościół. W umowach pojawiły się zobowiązania związkach z duchowością. Zabójca zobowiązywał się do modlitw za duszę zabitego, do opłacenia mszy za niego, do odbycia pielgrzymek czy świadczeń na rzecz ubogich. Pojawiały się też datki na rzecz kościołów. Wszystkie te elementy, z wyjątkiem materialnego zadośćuczynienia, były zmienne i nie musiały się pojawiać w ugodzie albo pojawiały się w różnych kombinacjach[6][7]. Jednym z takich niekoniecznych ale nieraz występujących postanowień było zobowiązanie do ufundowania krzyża, kapliczki, Martera, krucyfiksu,
I właśnie w ich miejsce wchodziły, wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym zastępcze formy kar w postaci okupu, jako sposobu wykupienia się od zemsty[8]. Kara taka wymagała porozumienia (ugody, compositio) pomiędzy zabójcą a rodziną zabitego, zawieranej w postaci umowy przed przedstawicielem władzy[3][9][10].
Umowa zawarta w 1305 r. w Strzegomiu dotyczy zabójstwa dokonanego przez joannitę, brata Konrada, zarządcę folwarku zakonnego w Pasiecznej na młynarzu ze Stanowic, Konradzie de Langinberc. Skierowany do "wszystkich wyznawców Chrystusa" oryginał dokumentu księżnej znajduje się w archiwum narodowym w Pradze (Národní archiv)[11]. Przedstawia on przebieg dochodzenia do porozumienia oraz streszcza postanowienia umowy ugodowej, według której krewni zabitego przyrzekli rezygnację z zemsty w zamian za kwotę 12 grzywien srebra dla jego żony i dzieci od komtura zakonu w Strzegomiu. Drobniejsze kwoty przeznaczone zostały dla rannego sługi oraz cyrulika. Dokument zawiera też następującą informację: super occisionis locum crux est locata (na miejscu zabójstwa znajduje się krzyż)[11]. Ten krzyż to przykład tzw. krzyża pokutnego czyli wystawionego w wyniku umowy ugodowej związanej z zabójstwem. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie umowy ugodowe zawierały nakaz wystawienia krzyża (nie była to niezbędna część umowy), a w przypadku tych, które zawierały obowiązek upamiętnienia wydarzenia pomnikiem, nie musiał to być krzyż lecz np. kapliczka, a bardzo często Marter[9][10] czyli kapliczka lub płyta ze przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa lub sceną męczeństwa któregoś ze świętych[10].
Uwagi
- ↑ Krzyżowcami nazywali się potocznie członkowie Ogólnopolskiego Klubu Badaczy i Miłośników Krzyży Pokutnych i Rzeźb Przydrożnych tzw. Bractwa Krzyżowców.
- ↑ Na początku XXI w. rozpoczęła się dyskusja czy przyjęta powszechnie nazwa krzyż pokutny jest adekwatnym tłumaczeniem niemieckiego Sühnekreuz czy też bardziej odpowiednia jest nazwa krzyż pojednania. Więcej w tej kwestii w artykule krzyż pokutny.
Przypisy
- ↑ Pawiński Adolf. O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego. Warszawa: 1884.
- ↑ 2,0 2,1 Kutrzeba Stanisław. Dawne polskie prawo sądowe w zarysie. Lwów-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1921, s.8-10, 12.
- ↑ 3,0 3,1 Bardach Juliusz. Historia państwa i prawa Polski; tom I do połowy XV wieku. Warszawa: PWN, 1964, s. 338, 554. Błąd rozszerzenia cite: Nieprawidłowy znacznik
<ref>; nazwę „Bardach” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością - ↑ Sójka-Zielińska Katarzyna. Historia prawa. Warszawa: PWN, 1981, s. 143.
- ↑ Koranyi Karol. Powszechna historia prawa. Warszawa: PWN, 1976, s. 165.
- ↑ Dagmara Adamska, Przemysław Nocuń. "Czu troste und czu hulffe des zele." Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. Rocznik LIX (2004) Nr 2, s. 111-139, 2004. Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii.
- ↑ Daniel Wojtucki, Stanisław Zobniów. Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2017, s. 11, 13, 17, 183-184, 413-414, 447-448.
- ↑ Szablon:Cytuj książkę
- ↑ 9,0 9,1 Błąd rozszerzenia cite: Błąd w składni znacznika
<ref>; brak tekstu w przypisie o nazwieSobotka - ↑ 10,0 10,1 10,2 Błąd rozszerzenia cite: Błąd w składni znacznika
<ref>; brak tekstu w przypisie o nazwieKamienne - ↑ 11,0 11,1 Błąd rozszerzenia cite: Błąd w składni znacznika
<ref>; brak tekstu w przypisie o nazwieTekst
przykład StanOtóż z tej miejscowości znane są dwa kamienne krzyże oraz istnieje umowa ugodowa wskazująca, że w Stanowicach stoi krzyż w miejscu zabójstwa. Wydaje się prawie idealna sytuacja do
- Heinze 1812 (bibli) pisze że przed Strzegomiem jest duży bardzo duży i szeroki przed, i mniejszy za Striegau (ein sehr großes und breites vor, u. ein kleineres hinter Striegau,)
- Beck (bibli) 2010 wspomina o krzyżu związanym z umową z 1305 bez wskazania który i nie wspomina, że w ogóle są dwa, nie podaje charakterystyki dokładniejszej czy duży czy mały
- 1910 ( bibli) Kutzer mówi o tym mnieszym wmurowanym
- Hellmich 1932 i 934 opisuje umowę
not
super occisionis locum crux est locata (w miejscu zabójstwa znajduje się krzyż)
B
WZ
s. 11, 13, 17, 183, 404, 413, 414, 447, 448.
| Publikacja - 2014 r. |
| Aktualizacja - 2017 r. |
