Chronogram

Chronostych, chronogram (z gr. chronos - czas), eteostych to jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych, stosowany w okresie baroku. Można go spotkać na barokowych budowlach, również na cokołach wolonstojących barokowych figur. W ten sposób prezentowana jest data związana z obiektem, najczęściej data jego powstania.

Data roczna jest w chronogramach "ukryta" w treści inskrypcji. Chronogram jest więc czymś w rodzaju łamigłówki wykorzystującej fakt, że w alfabecie łacińskim niektóre litery pełnią jednocześnie funkcje cyfr rzymskich. I=1, V=2, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000. Do zapisania daty używano cytatów z Pisma Świętego lub tworzono wierszowane inskrypcje. Tekst powinien mieć związek z datą. Aby ją odczytać należy zsumować wartości liczbowe liter będących jednocześnie cyframi. Dla ułatwienia litery te wyróżniano odmiennym krojem.

haeC est ConstrVCta pro gLorIa aC VeneratIone IesV MarIae IosephI IpsI VsqVe beatae ConsangVInItatIs ChrIstI (To jest budowla dla chwały i czci Jezusa, Marii, Józefa, ich samych oraz błogosławionych krewnych Chrystusa), głosi napis w pocysterskim kościele świętego Józefa w Krzeszowie, umieszczony nad emporą organową, pomiędzy namalowanymi tam czterema ewangelistami. Podaje on jednocześnie datę rozpoczęcia prac malarskich w kościele:

C+C+V+C +L+I+C+V+I+I+V+M+I+I+I+I+I+V+V+C+V+I+I+I+C+I+I
czyli
100+100+5+100+50+1+100+ 5+1+1+5+1000+1+1+1+1+1+5+5+100+5+1+1+1+100+1+1,
a więc rok 1693.

Należy zwrócić uwagę, że w tekście nie pojawia się ani jedna zbędna litera – cyfra.

• 

  1. Wrocław. chronostych na cokole figury św. Jana Nepomucena przy ul. Szewskiej we Wrocławiu

• 

  2. Lądek-Zdrój, chronostych na cokole figury św. Jana Nepomucena na moście

• 

  3. Pogalewo Małe (pow. wołowski), chronostych w języku niemieckim

• 

  4. Pardubice, chronogram w chronostychu w języku czeskim

Określenia chronogram i chronostych są współcześnie używane zamiennie. Należy jednak pamiętać, że chronogram to sam tekst, zapis daty. Natomiast określenie chronostych odnosi się do formy tego tekstu. W uproszczeniu chronogram to litery-cyfry układające się w datę, a chronostych to wiersz, w którym prezentowany jest chronogram. Chronostychy są poezją mnemotechniczną, służącą do zapamiętywania, przypominania sobie i przechowywania informacji. Zaliczane są też do poezji kunsztownej czyli takiej, w której tekst ma układać się w pewien kształt lub może być odczytywany w określony sposób.

Ten charakterystycznie dla baroku udziwniony sposób datowania stosowany był głównie w inskrypcjach zawierających czas powstania budowli czy figur. Zdarzało się też, że chronogramem podawano datę zgonu w epigramatach na nagrobkach (Trelińska, 2014). Pojawiały się też pisane chronostychem poematy (Tuwim, 2008), a także przenikał on na pobocze twórczości naukowej. Pochodzący ze Lwowa Michał Boym, jezuicki misjonarz na Dalekim Wschodzie i wysłannik cesarza Chin do papieża, a jednocześnie botanik, w swym dziele Flora Sinensis (Flora Chin) zadedykowanym cesarzowi Leopoldowi I, umieścił we wstępie jego stuwierszowy panegiryk zatytułowany: Centuria chronostichorum In Felicissimam Et Auspicatissimam Coronationem Serenissimi Hungariae Regis Leopoldi Ignatii, a w każdym wierszu zawarł chronogramem rok koronacji swego mecenasa na króla Węgier (1655).

Chronostychy, eteostychy tworzone były zasadniczo w języku łacińskim, którym kościół katolicki posługiwał się nadal w okresie baroku nie tylko w liturgii. W krajach niemieckojęzycznych zdarzały się jednak również chronostychy po niemiecku. Na terenie Czech pojawiły się incydentalnie w XIX w. chronostychy w języku czeskim. Było to wynikiem tzw. Czeskiego Odrodzenia Narodowego, gdy po kilkusetletnim upadku rodzimego języka na rzecz niemieckiego, zaczął się on odradzać, a Czesi przykładali dużą wagę do jego promocji. W okresie gdy ten sposób przedstawiania dat wyszedł już z użycia i był uważany za zamierzchłą, wydumaną ciekawostkę, w Czechach potrafiono trudzić się nad układaniem chronostychów dotyczących remontu figur, po to aby zaznaczyć, że po czesku też tak można. W ten sposób na figurach istnieje nieraz oryginalny chronostych z XVIII w. w języku łacińskim, dotyczący fundacji figury, oraz napis w formie chronostychu po czesku z połowy XIX w., dotyczący jej remontu czy przeniesienia. Tak jest np. z figurą św. Jana Nepomucena w Pardubicach. Na przedniej ścianie cokołu łaciński chronostych informuje o dacie powstania - 1747, a na ścianie tylnej tego cokołu, chronostych w języku czeskim informuje o przeniesieniu figury (fot. 4).

Ćwiczenie

Jakie lata podają chronostychy

1. łaciński, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena przed kościołem świętego Macieja we Wrocławiu (fot. 1)
2. łaciński, informujący o dacie renowacji figury św. Jana Nepomucena, stojącej na moście z 1565 r. na Białej Lądeckiej w Lądku-Zdroju (fot. 2)
3. niemiecki, informujący o dacie powstania figury św. Jana Nepomucena w Pogalewie Małym w powiecie wołowskim (fot. 3)
4. czeski, informujący od dacie odnowienia i przeniesienia figury św. Jana Nepomucena (fot. 4)

• Odpowiedź

Źródła

• Miazek Monika. Flora Sinensis Michała Boyma SI. Gniezno: Collegium Europaeum Gnesnens, 2005.
• Trelińska Barbara. Intelektualne zabawy w epigrafice. Rocznik Łódzki. Tom LXI - 2014, s. 175-180.
• Scheer Iwona, Święty Jan Nepomucen [w:] "Przydrożne pomniki przeszłości" zeszyt 6, Świdnica 1988, s. 9-10
• Słownik terminów literackich. Wrocław: Ossolineum, 1989.
• Szymański Józef. Nauki pomocnicze historii. Warszawa: PWN, 1983.
• Tuwim Julian. Pegaz dęba czyli panopticum poetyckie. Warszawa: Iskry, 2008.
• Wich Urszula. Tajemnice warsztatu twórców polskiej poezji mnemotechnicznej (od XIV do XVIIII wieku) na przykładzie akrostychu i chronostychu. Acta Universitatis Lodzensis. Folia Literraria Polonica. Tom 13 (2010), s. 19-33.
• Iwona Scheer, Święty Jan Nepomucen [w:] "Przydrożne pomniki przeszłości" zeszyt 6, Świdnica 1988, s. 9-10