Altaryści

Altarysta, altarzysta, ołtarznik to duchowny odpowiedzialny za opiekę nad konkretnym ołtarzem (łac. altaria) w kościele i pobierający związane z tym dochody. Przez alatarię rozumiemy zarówno sam ołtarz ale i prebendę, którą była fundacja na utrzymanie ołtarza i jego opiekuna.

Altarysta miał obowiązek regularnego odprawiania mszy świętych, często w intencji fundatora ołtarza, jego rodziny lub innych osób wymienionych w fundacji altaryjnej. Fundatorami były osoby prywatne, cechy rzemieślnicze, bractwa religijne czy miasta. Mogły to być msze wieczyste (odprawiane na zawsze) lub czasowe (przez określony czas po śmierci fundatora). Altarysta dbał również o utrzymanie ołtarza, w tym jego dekorację i zaopatrzenie w materiały liturgiczne, takie jak wino, hostie czy świece. Czasami ołtarz miał dedykowaną kaplicę, którą również zarządzał altarysta.

Altarysta mógł pełnić dodatkowe obowiązki duszpasterskie, np. spowiadanie, udzielanie sakramentów czy kaznodziejstwo. Nie był jednak zawsze związany z parafią i mógł działać niezależnie, jedynie przy swoim ołtarzu. Środki finansowe dla altarysty i na funkcjonowanie ołtarza pochodziły z fundacji altaryjnej. Były to często dochody z majątków ziemskich, czynszów czy darowizn przekazanych na utrzymanie ołtarza. Altarysta rozliczał się z wykorzystania tych środków przed fundatorem lub jego spadkobiercami.

Altarystą był wyświęcony kapłan, który otrzymywał nominację od fundatora ołtarza, parafii lub biskupa. Często prebenda ta była obejmowana przez młodych księży, którzy dopiero rozpoczynali swoją posługę, lub przez duchownych, którzy nie mieli innych obowiązków duszpasterskich.

Na przełomie XV i XVI wieku we Wrocławiu było kilkuset altarystów. Najwięcej działało w dwóch miejskich farach:

• Kościół św. Elżbiety (fara elżbietańska) miał 47 ołtarzy, które obsługiwało 120 altarystów.
• Kościół św. Marii Magdaleny (fara magdaleńska) miał 58 ołtarzy, które obsługiwało 114 altarystów.
• W katedrze św. Jana Chrzciciela były 43 ołtarze, przy których posługiwało 66 altarystów.
• Kościół kolegiacki św. Krzyża miał 16 ołtarzy i 20 altarystów.
• Kościół św. Barbary miał 5 ołtarzy i 12 prebend dla altarystów.
• Kościół św. Piotra - 3 ołtarze, 12 altarystów
• Kościół św. Marii Egipcjanki miał 6 ołtarzy i też 6 altarii.
• Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku miał 27 ołtarzy i 5 altarystów z zakonu kanoników regularnych (oprócz nich w klasztorze był opat i 30 braci).
• Kościół św. Klary - 4 ołtarze i 4 altarzystów.
• Kościół św. Klemensa - 3 ołtarze i 4 altarzyści
• Kościół Najświętszej Trójcy - 2 ołtarze, 4 altarystów
• Kościół św. Jadwigi - 3 ołtarze, 3 altarie
• Kościół Bożego Ciała miał 11 ołtarzy ale tylko 2 altarie (kościół klasztorny Joannitów).
• Kościół Grobu Pańskiego - 1 ołtarz, 2 altaryści
• Kościół św. Gertrudy - 1 ołtarz i jedna prebenda dla altarzysty
• Kościół św. Hieronima - 1 ołtarz i jedna prebenda dla altarzysty
• Kościół św. Maternusa - 1 ołtarz i 1 altarysta

Było więc we Wrocławiu 377 prebend dla opiekunów ołtarzy. Niektóre małe kościoły nie miały donatorów, którzy ustanowiliby fundacje dla altarystów. W kościołach klasztornych było mało odrębnych fundacji altaryjnych. W niektórych, nawet dużych, nie było ich w ogóle. W dominikańskim kościele św. Wojciecha było 14 ołtarzy i żadnej altarii (w klasztorze było 56 zakonników). Nie było też altarii w augustiańskim kościele świętych Doroty, Wacława i Stanisława.