Kamienne krzyże na Podlasiu: Różnice pomiędzy wersjami

Z Silesiacum
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Nie podano opisu zmian
 
(Nie pokazano 10 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
'''Kamienne krzyże na Podlasiu.'''  
'''Kamienne krzyże na Podlasiu Południowym.'''  


== Kijowiec ==
== Kijowiec ==
Linia 8: Linia 8:
Plik:Kijowiec 2.jpg|Kamienny krzyż, Kijowiec
Plik:Kijowiec 2.jpg|Kamienny krzyż, Kijowiec
</gallery>
</gallery>
Dwa kamienne krzyże na starym cerkwisku. To aktualnie teren szkoły <small>(52°04'08.0"N 23°22'15.2"E)</small>. Po prawej stronie za bramą znajduje się ogrodzona kwatera, na której pochowani są prawosławni duchowni. Miejsce oznaczają m.in. dwa kamienne krzyże. Według informacji od starszych mieszkańców "stały kiedyś gdzie indziej". Nazywane są czasem "kamiennymi babami", ze względu na rzadkość monolitowych kamiennych krzyży na Podlasiu i ich podobieństwo do kilku znanych ale niewiadomego pochodzenia, określnych właśnie jako "kamienne baby" (doszukuje się w nich antropomorficznego wyglądu).
Dwa kamienne krzyże na starym cerkwisku. To aktualnie teren szkoły <small>(52°04'08.0"N 23°22'15.2"E)</small>. Po prawej stronie za bramą znajduje się ogrodzona kwatera, na której pochowani są prawosławni duchowni. Miejsce oznaczają m.in. dwa kamienne krzyże. Według informacji od starszych mieszkańców "stały kiedyś gdzie indziej". Nazywane są czasem "kamiennymi babami", ze względu na rzadkość monolitowych kamiennych krzyży na Podlasiu i ich podobieństwo do kilku znanych ale niewiadomego pochodzenia, określanych właśnie jako "kamienne baby" (doszukuje się w nich antropomorficznego wyglądu).


== Neple ==
== Neple ==
Linia 17: Linia 17:
Plik:Neple c.jpg|Kamienny krzyż w Neplach
Plik:Neple c.jpg|Kamienny krzyż w Neplach
</gallery>
</gallery>
"Kamienna baba" koło Nepli nad Bugiem przy granicy z Białorusią. Krzyż (z głazu narzutowego) o zapomnianym pochodzeniu i przeznaczeniu, z którym mieszkańcy wiążą legendy, np. dopatrują się w nim postaci skamieniałej dziewczyny przeklętej przez rodziców za nieposłuszeństwo co do wyboru ukochanego (Za ubraną odświętnie na swój ślub dziewczyną matka wykrzyknęła by lepiej się w kamień zamieniła, niż wzięła ślub wbrew jej woli. Klątwa się spełniła, podczas drogi do kościoła dziewczyna skamieniała i zamieniła.)  Najprawdopodobniej jest to stary krzyż nagrobny lub pamiątkowy (w miejscu zapomnianego cmentarza). Krzyż stoi na niewielkim wzgórzu za wsią <small>(52°07'47.8"N 23°30'24.8"E)</small> w kierunku północnym, za przysiółkiem Majątek (pagórek, podobnie jak krzyż nazywany jest przez mieszkańców kamienną Babą). Takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne, cmentarze. Trudno określić wiek krzyża ale najbardziej prawdopodobne jest, że to obiekt nowożytny.
"Kamienna baba" koło Nepli nad Bugiem przy granicy z Białorusią. Krzyż (z głazu narzutowego) o zapomnianym pochodzeniu i przeznaczeniu, z którym mieszkańcy wiążą legendy, np. dopatrują się w nim postaci skamieniałej dziewczyny przeklętej przez rodziców za nieposłuszeństwo co do wyboru ukochanego (Za ubraną odświętnie na swój ślub dziewczyną matka wykrzyknęła, by lepiej się w kamień zamieniła, niż wzięła ślub wbrew jej woli. Klątwa się spełniła, podczas drogi do kościoła dziewczyna skamieniała i zamieniła.)  Najprawdopodobniej jest to stary krzyż nagrobny lub pamiątkowy (w miejscu zapomnianego cmentarza). Krzyż stoi na niewielkim wzgórzu za wsią <small>(52°07'47.8"N 23°30'24.8"E)</small> w kierunku północnym, za przysiółkiem Majątek (pagórek, podobnie jak krzyż nazywany jest przez mieszkańców kamienną babą). Takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki, czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne cmentarze. Trudno określić wiek krzyża, ale najbardziej prawdopodobne jest, że to obiekt nowożytny.


== Pratulin ==
== Pratulin ==
Linia 25: Linia 25:
Plik:Pratulin b.jpg|Mogiła Męczenników unickich w Pratulinie
Plik:Pratulin b.jpg|Mogiła Męczenników unickich w Pratulinie
</gallery>
</gallery>
Kamienny (szary granit) krzyż na grobie męczenników unickich zastrzelonych w 1874 r. przez wojsko rosyjskie. Miejsce pochówku zostało w 1918 r. po odzyskaniu niepodległości ogrodzone i upamiętnione pomnikiem zwieńczonym kamiennym krzyżem. Krzyż jest starszy. Nie wiadomo skąd pochodził. Notatka NID (Narodowy Instytut Dziedzictwa) mówi o nim: "dawny (prawdopodobnie czternastowieczny) – wtórnie wmontowany – kamienny krzyż, zaliczany do podlaskich „kamiennych bab”." Rzeczywiście funkcjonuje  nazwa "kamienna baba" i odgadywany jest antropomorficzny kształt ale datowanie na XIV w. jest całkowicie abstrakcyjne. Bliższa rzeczywistości wydaje się hipoteza, że jak większość takich kamiennych artefaktów na Podlasiu to zabytki nowożytne. Z dużym prawdopodobieństwem to nie starszy niż osiemnastowieczny (maksymalnie siedemnastowieczny) krzyż z zapomnianego cmentarza (mogiłek). Funkcjonuje w wypowiedziach mieszkańców wsi, że jeden z pracowników PGR-u w pobliskiej Cieleśnicy twierdzi, że krzyż został znaleziony na wzgórzu w Cieleśnicy, przy kopaniu żwiru i stamtąd przeniesiony (lata 60. XX w.?) do Pratulina. Uprawdopodabniałoby to hipotezę, że to krzyż cmentarny (takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne, cmentarze), tym bardziej, że inny krzyż, prawdopodobnie z tego samego miejsca, znajduje się w Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej.
Kamienny (szary granit) krzyż na grobie męczenników unickich zastrzelonych w 1874 r. przez wojsko rosyjskie. Miejsce pochówku zostało w 1918 r. po odzyskaniu niepodległości ogrodzone i upamiętnione pomnikiem zwieńczonym kamiennym krzyżem. Krzyż jest starszy. Nie wiadomo, skąd pochodził. Notatka NID (Narodowy Instytut Dziedzictwa) mówi o nim: "dawny (prawdopodobnie czternastowieczny) – wtórnie wmontowany – kamienny krzyż, zaliczany do podlaskich „kamiennych bab”." Rzeczywiście funkcjonuje  nazwa "kamienna baba" i odgadywany jest antropomorficzny kształt, ale datowanie na XIV w. jest całkowicie abstrakcyjne. Bliższa rzeczywistości wydaje się hipoteza, że jak większość takich kamiennych artefaktów na Podlasiu to zabytki nowożytne. Z dużym prawdopodobieństwem to nie starszy niż osiemnastowieczny (maksymalnie siedemnastowieczny) krzyż z zapomnianego cmentarza (mogiłek). Funkcjonuje w wypowiedziach mieszkańców wsi, że jeden z pracowników PGR-u w pobliskiej Cieleśnicy twierdzi, że krzyż został znaleziony na wzgórzu w Cieleśnicy przy kopaniu żwiru i stamtąd przeniesiony (lata 60. XX w.?) do Pratulina. Uprawdopodabniałoby to hipotezę, że to krzyż cmentarny (takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki, czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne cmentarze), tym bardziej że inny krzyż, prawdopodobnie z tego samego miejsca, znajduje się w Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej.


W ewidencji zabytków województwa lubelskiego znajduje się kuriozalny wpis: ''Pratulin - cmentarz unicki, z [[krzyż pokutny|krzyżem pokutnym]], 1 poł. XIX, nr rej.: A/762 z 14.05.1998'' [https://nid.pl/wp-content/uploads/2023/02/LBL-rej_31.12.2022.pdf link], świadczący o poziome urzędowych służb opieki nad zabytkami.
W ewidencji zabytków województwa lubelskiego znajduje się kuriozalny wpis: ''Pratulin - cmentarz unicki, z [[krzyż pokutny|krzyżem pokutnym]], 1 poł. XIX, nr rej.: A/762 z 14.05.1998'' [https://nid.pl/wp-content/uploads/2023/02/LBL-rej_31.12.2022.pdf link], świadczący o poziome urzędowych służb opieki nad zabytkami.
Linia 35: Linia 35:
Plik:Piszczac b.jpg|Krzyż kamienny, Piszczac
Plik:Piszczac b.jpg|Krzyż kamienny, Piszczac
</gallery>
</gallery>
Kamienny krzyż z granitu narzutowego na cmentarzu kościoła w w Piszczacu, pod ogrodzeniem. W pamięci mieszkańców nie zachowało się czy jest to jego pierwotne miejsce czy został skądś przniesiony. Można dostrzec pozostałości inskrypcji w trzech rzędach. W górnym I  S, prawdopodobnie w środku było niewidoczna już H. W środkowym rzędzie można odczytać tylko  litery T H, a w dolnym "ruskie" ż i m. Mała liczba kamiennych krzyży w tym regionie i ich zapomniane, w konkretnych przypadkach, pochodzenie, pobudzają do snucia legend. Nie byłoby w tym nic złego gdyby niektóre z nich nie przekształcały się w pseudowiedzę, potwierdzaną nawet urzędowo. Na bazie mitów związanych z tzw. [[krzyż pokutny|krzyżami pokutnymi]] charakterystycznymi w Polsce dla regionu Śląska, poszukiwacze sensacji dostrzegli w rycie na krzyżu "narzędzia zbrodni" i zakwalifikowali krzyż jako pokutny. Niestety podchwyciły to lokalne władze i krzyż został pod takim tytułem wpisany do gminnej ewidencji zabytków (Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 5/2013 Wójta Gminy Piszczac z dnia 27 lutego 2013 r. zatytułowany Wykaz - ewidencja zabytków nieruchomych wpisana do rejestru pod pozycją nr 178 informuje: Piszczac, krzyż pokutny przy kościele katolickim, nr w gminnej ewidencji zabytków - 192).
Kamienny krzyż z granitu narzutowego na cmentarzu kościoła w w Piszczacu, pod ogrodzeniem. W pamięci mieszkańców nie zachowało się, czy jest to jego pierwotne miejsce, czy został skądś przniesiony. Można dostrzec pozostałości inskrypcji w trzech rzędach. W górnym I  S, prawdopodobnie w środku było niewidoczne już H. W środkowym rzędzie można odczytać tylko  litery T H, a w dolnym "ruskie" ż i m. Mała liczba kamiennych krzyży w tym regionie i ich zapomniane, w konkretnych przypadkach, pochodzenie pobudzają do snucia legend. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby niektóre z nich nie przekształcały się w pseudowiedzę, potwierdzaną nawet urzędowo. Na bazie mitów związanych z tzw. [[krzyż pokutny|krzyżami pokutnymi]], charakterystycznymi w Polsce dla regionu Śląska, poszukiwacze sensacji dostrzegli w rycie na krzyżu "narzędzie zbrodni" i zakwalifikowali krzyż jako pokutny. Niestety podchwyciły to lokalne władze i krzyż został pod takim tytułem wpisany do gminnej ewidencji zabytków (Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 5/2013 Wójta Gminy Piszczac z dnia 27 lutego 2013 r. zatytułowany Wykaz - ewidencja zabytków nieruchomych wpisana do rejestru pod pozycją nr 178 informuje: Piszczac, krzyż pokutny przy kościele katolickim, nr w gminnej ewidencji zabytków - 192).


== Woskrzenice Duże ==   
== Woskrzenice Duże ==   
Woskrzenice Duże gm. Biała Podlaska, pow. bialski
Woskrzenice Duże gm. Biała Podlaska, pow. bialski
<gallery mode="packed" heights=200>  
<gallery mode="packed" heights=200>  
Plik:Woskrzenice.jpg|Woskrzenice Duże
Plik:Woskrzenice.jpg|1. Kamienny krzyż i kamień z krzyżem; Woskrzenice Duże
Plik:Woskrzenice 1b.jpg|Woskrzenice Duże
Plik:Woskrzenice 1b.jpg|2. Kamienny krzyż w Woskrzenicach Dużych
Plik:Woskrzenice b.jpg|Woskrzenice Duże
Plik:Woskrzenice b.jpg|3. Kamiennny krzyż; Woskrzenice Duże
Plik:Woskrzenice 2.jpg|Woskrzenice, pow. bialski
Plik:Woskrzenice 2.jpg|4. Kamień z rytem krzyża; Woskrzenice Duże
</gallery>
</gallery>
Dwa kamienne obiekty stojące na skrzyżowaniu przy drodze w kierunku  Husinki <small>(52°02'30.0"N 23°16'21.2"E)</small>. Kamienny krzyż oraz głaz (stela) z rytem krzyża.   
Dwa kamienne obiekty stojące na skrzyżowaniu przy drodze w kierunku  Husinki <small>(52°02'30.0"N 23°16'21.2"E)</small>. Kamienny krzyż oraz głaz (stela) z rytem krzyża ustawione zostały w tym miejscu w latach 80. XX w.
# Kamienny (granitowy) krzyż o wysokości  145 i szerokości u podstawy 65 cm. Zwolennicy jego antropomorficznego kształtu widzą ludzką głowę uformowaną w zwieńczeniu krzyża, a znajdujące się z boku wypustki (widoczne na fot. 3) uważają za małżowiny uszne. Stąd stosowna nieraz w stosunku do niego nazwa "kamienna baba". Podlasie i Podlasie Południowe nie są regionami "kamieniarskimi". Nie było tu łatwego do obróbki materiału, a co za tym idzie i takich umiejętności. Dlatego nieliczne, bardzo proste w formie obiekty, budzą zainteresowanie i poszukuje się wyjaśnienia ich pojawienia się. Oczywiście "najciekawsze" są teorie pogańskie, pokutne i inne najmniej prawdopodobne. Jedną z nich jest doszukiwanie się analogii do pruskich bab, które chrześcijanie mieli poprzerabiać na krzyże.  Najprawdopodobniej jest to po prostu nowożytny krzyż cmentarny, z racji wspomnianego braku wcześniej tradycji kamieniarskich,  wykonany w prymitywny sposób. Według ustnego przekazu mieszkańców wsi krzyż miał stać w polu poza wsią, razem z opisanym niżej kamienieniem z rytem krzyża. Był tam pewnie zapomniany dziś cmentarz. Może nielegalne tzw. mogiłki. Taki krzyż i cmentarze na Podlasiu właściwym koło Sokółki opisuje artykuł: [[Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim]].
# Kamień z szarego granitu z rytem krzyża. Wymiary: 70 cm. wysokości i szerokość u podstawy 65 cm. Tu też pojawiały się różne teorie ale bardzo prawdopodobnie jest to kamień nagrobny stela). Podobny kamień znajduje się w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie i pochodzi z cmentarza (mogiłek) w Pieńkach w pow. białostockim. Artykuły: [[Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim]] i [[Kamień nagrobny ze wsi Pieńki]] opisują takie cmentarze, krzyże i nagrobne stele na Podlasiu właściwym.


== Knyszewicze ==
== Knyszewicze - kamienny krzyż na Podlasiu właściwym ==
Knyszewicze gm. Szudziałowo, pow. sokólski
[[Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim|Knyszewicze gm. Szudziałowo, pow. sokólski]]
<gallery mode="packed" heights=200>
<gallery mode="packed" heights=200>
Plik:Knyszewicze.jpg|Knyszewicze, pow. sokólski
Plik:Knyszewicze.jpg|1. Knyszewicze, pow. sokólski
Plik:Knyszewicze 1974.jpg|Zdjecie cmentarza w 1974 (fot. J. Jaskanis)
Plik:Knyszewicze 1974.jpg|2. Zdjecie cmentarza w 1974,fot. J. Jaskanis
Plik:Poczopek.jpg|Poczopek, pow. sokólski; kopia krzyża z Knyszewicz
Plik:Poczopek.jpg|3. Poczopek, pow. sokólski; kopia krzyża z Knyszewicz
</gallery>
</gallery>
'''Kamienny krzyż''' na wzgórzu położnym na zachód od zabudowań wsi '''Knyszewicze'''. Krzyż wyjątkowy również z tego względu, że mamy pewną wiedzę na temat jego pochodzenia i funkcji. To krzyż cmentarny z XVII lub XVIII w. Stoi na starym cmentarzu. Że to jest cmentarz, według mieszkańców mogiłki (mahilnik, mohilnik, mohiłki), wiadomo "od zawsze". Na zdjeciu z 1974 r. widać drugi niższy krzyż, który teraz jest załamany. Widać też kamienie nagrobne (stele). Zagadką było kogo tam chowano i kiedy. Pojawiały się najróżniejsze hipotezy. Miłośnicy wymarłych ludów chcieli aby leżeli tu Jaćwięgowie. Niepasujący do takiego pogańskiego cmentarza krzyż zmieniał się w "kamienną babę." Nazwa ta jest często stosowana do kamiennych obiektów na Podlasiu, ze względu na dostrzeganie w nich antropomorficznych kształtów. Incydentalne opowieści o [[krzyż pokutny|krzyżu pokutnym]], czy zaklętej w kamień "morowej babie" trzeba zaliczyć do współczesnego internetowego folkloru.  
'''Kamienny krzyż''' na wzgórzu położnym na zachód od zabudowań wsi '''Knyszewicze'''. Krzyż wyjątkowy również z tego względu, że mamy pewną wiedzę na temat jego pochodzenia i funkcji. To krzyż cmentarny z XVII lub XVIII w. Stoi na starym cmentarzu. Że to jest cmentarz, według mieszkańców mogiłki (mahilnik, mohilnik, mohiłki), wiadomo "od zawsze". Na zdjęciu z 1974 r. widać drugi, niższy krzyż, który teraz jest złamany. Widać też kamienie nagrobne (stele). Zagadką było, kogo tam chowano i kiedy. Pojawiały się najróżniejsze hipotezy. Miłośnicy wymarłych ludów chcieli, aby leżeli tu Jaćwięgowie. Niepasujący do takiego pogańskiego cmentarza krzyż zmienił się w "kamienną babę." Nazwa ta jest często stosowana do kamiennych obiektów na Podlasiu, ze względu na dostrzeganie w nich antropomorficznych kształtów. Incydentalne opowieści o [[krzyż pokutny|krzyżu pokutnym]], czy zaklętej w kamień "morowej babie" trzeba zaliczyć do współczesnego internetowego folkloru. Opis krzyża w artykule [[Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim]].
 
Do czasu badan przeprowadzonych na cmentarzysku na przełomie drugiego i trzeciego dziesięciolecia XXI w. cmentarzysko w nauce funkcjonowało jako jedno z kilkudziesięciu w tym rejonie nowożytnych cmentarzy ze stelami, a jego  powstanie wiązano z którąś z epidemii. Miał to być więc tzw. cmentarz choleryczny (epidemiczny) czyli powstały ad hoc w czasie epidemii gdy zachodziła potrzeba szybkiego pochówku większej niż zazwyczaj liczby zmarłych. Takie cmentarze epidemiczne są gęsto rozmieszczone w całej Polsce więc hipoteza wydawała się prawidłowa.  Na trop ten kierowały też wywiady z mieszkańcami. Prace w ramach projektu "Mogiłki pogranicza. Cmentarzyska ze stelami na Podlasiu." przeprowadzonego przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku doprowadziły do innych ustaleń. Otóż cmentarz okazał się być zwykłym miejscem pochówku mieszkańców wsi Knyszewicze. Zwykłym więc czemu to zostało zapomniane. Dlaczego  mieszkający we wsi od pokoleń ludzie nie wiedzą, że tam chowali się ich przodkowie, a w świecie takie cmentarze są znane jako zarazowe?
 
''„Mogiłki przy niektórych wioskach w parafii znajdują się bez żadnego oparkanienia od czasów niepamiętnych, na których parafianom chować trupy mocno zabrania się, chyba potajemnie bez wiadomości księdza plebana sami się chowają.”'' pisał w 1783 r. proboszcz parafii w Nowym Dworze koło Sokółki.
 
Ta wypowiedź jest wskazówką. Otóż dlatego, że były to cmentarze nielegalne. Nielegalne zarówno ze względu na przepisy urzędowe, jak i "nielegalne religijnie" (niepoświęcona ziemia), niezależnie, której z religii tu funkcjonujących dotyczyły (prawosławni, łacinnicy, unici). Ta nielegalność i walka władz zarówno państwowych jak i religijnych z takim sposobem pochówku, a potem też wytykanie tego i wyśmiewanie przez mieszkańców sąsiednich prowincji (Mazowsza) i miastowych doprowadziły do wyparcia ze świadomości, a pewnie często po prostu do zachowania tej wiedzy „dla siebie”. Pytającym z zewnątrz opowiadano bajki. Różne były przyczyny istnienia takich cmentarzy. Głównie późna chrystianizacja. Ale też względy finansowe. Daleko było i kosztownie do cmentarzy kościelnych.
 
Taki zwyczaj chowania zmarłych poza oficjalnymi cmentarzami dotyczył całego pograniczna polsko-rusko-litewskeigo.  Ksiądz Piotr Aleksander Zaborski, który w  1672 roku został proboszczem w Częstoborowicach (w lubelskim), pisał w kronice tej parafii: ''„pogrzeby umarłych, jak nastałem do Częstoborowic, całe w polach pod figurami odprawiali, i tam się pogrzebli; mało kto do kościoła na cmentarz przyprowadził, choć i darmo pochować obiecowałem, to po staremu, na cmentarz nie prowadzono, tylko pod figurę w pole, racyją tego dodając, że rodzicy, krewni stryjowie, wujowie tam leżą. Ledwie ich od tego zwyczaju odwiodłem, że się teraz na cmentarzu chowają przy kościele, i to kiedy przyjedzie do pogrzebu, nie trzeba mu mówić tylo daj, boby z cmentarza z trupem pojechał w pole pod figurę: tym się kontetować, co z dobrej wolej swojej położy.”'' Sprawozdanie  z kontroli cmentarzy  w diecezji wigierskiej
w 1811 r. również informuje, że proboszczowie raportują, iż parafianie chowają zmarłych w różnych miejscach, pod krzyżami, w polu, w lesie, pod lasem często w miejscu bez żadnego
ogrodzenia, niekiedy otoczonego rowami. Synod wileński  w 1744 roku za grzebanie zwłok poza cmentarzem karał trzymiesięcznym zakazem wstępu do kościoła.  Trzeba też powiedzieć, że plebani nie zawsze uczciwie informowali zwierzchników (biskupów), którzy ciągle ponawiali nakazy walki z tymi zwyczajami. Dla świętego spokoju i aby wykazać się sprawnością informowali nieraz kurię, że problem w swojej parafii rozwiązali, a nie było to prawdą. Walczyły z tym również władze. W I Rzeczpospolitej praktycznie nie ewidencjonowano zgonów. Po III rozbiorze (1795) ówczesne woj. podlaskie znalazło się w granicach królestwa Prus. Sprawna administracja pruska starała się zaprowadzić w tym zakresie porządek. Nowoczesne państwo chciało wiedzieć ilu ma mieszkańców, podatników, poborowych. Wprowadzone zostały wysokie kary za zatajanie brzemienności i porodu oraz za dzieciobójstwo. Skutkiem tego był pozorny wzrost umieralności niemowląt. W latach 1801-1805 27% wszystkich zgonów stanowiły zgony niemowląt. Wcześniej 15%. Nie prowadzi to do wniosku, że zaczęło umierać więcej dzieci lecz, lecz ze pojawiła się skrupulatniejsza ewidencja. Władze narzuciły też parafiom bardziej szczegółowe zasady rejestracji metrykalnej, w tym zgonów. Po pokoju w Tylży (1807) r. region został przyłączony bezpośrednio do Rosji. Władze carskie kontynuowały zabiegi mające na celu wykorzenienie nieformalnych pochówków ale  mogiłki istniały jeszcze w wielu wsiach praktycznie przez cały wiek XIX, a czasem i do początków XX wieku. Teren Podlasia to była zachodnia granica zasięgu mogiłek. Na Litwie i Białorusi problem był jeszcze większy. Oskar Kolberg pisał W II poł. XIC w.: ''"Mogiły na Białej Rusi pospolicie w gajach bywają. Groby oddalone od cerkwi, w polu, noszą nazwisko mogił, a cmentarzem właściwie nazywają tam miejsce otaczające cerkiew, gdzie się pospólstwo nie grzebie."''
 
 
 
To nie jest do dziś tak jak gdzie indziej, że Kościół jest w każdej wsi. Inną ciekawostką tych cmentarzy jest to, że groby oznaczane są kamiennymi stelami (kamieniami), często bez żadnych znaków albo tylko z wyrytymi krzyżami. Widać je na załączonym zdjęciu z lat 70. Dlatego krzyż, a nawet dwa (jeden jest teraz złamany) są nietypowe. Knyszewicze to była na te strony wieś bogata. Mieszkańcy byli osacznikami. Więc może stąd trudniejszy do wykucia krzyż, chociaż tylko dwa.  Nawet gdy zaczęto się już gremialnie chować na oficjalnych cmentarzach, to długo jeszcze noworodki i wykluczonych chowano na mogiłkach.  
 
 
 


== Inne ==
<gallery mode="packed" heights=200>
Plik:Bukowice.jpg|1. Bukowice, pow. bialski
Plik:Pieńki kamienna baba.jpg|2. Skansen w Wasilkowie pod Białymstokiem
</gallery>
# "Kamienna baba" na cmentarzu kościelnym w Bukowicach, pow. bialski; ryt głowy (czaszki) i trzy prawie już niewidoczne krzyżyki; prawdopodobnie nagrobek
# [[Kamień nagrobny ze wsi Pieńki|"Kamienna baba" ze wsi Pieńki]] w gminie Michałowo, w pow. białostockim to w rzeczywistości stela nagrobna z cmentarzyska (mogiłek) we wsi Pieńki. Kamień znajduje się w lapidarium w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie (skansen).
 
[[Kategoria:Monolitowe kamienne krzyże]]
[[Kategoria:Monolitowe kamienne krzyże]]
[[Kategoria:Podlasie]]
[[Kategoria:Podlasie]]
[[Kategoria:Województwo lubelskie]]

Aktualna wersja na dzień 16:28, 17 lis 2024

Kamienne krzyże na Podlasiu Południowym.

Kijowiec

Kijowiec gm. Zalesie, pow. bialski

  • Dwa kamienne krzyże na starym cerkwisku w Kijowcu

    Dwa kamienne krzyże na starym cerkwisku w Kijowcu

  • Kamienny krzyż w Kijowcu

    Kamienny krzyż w Kijowcu

  • Kamienny krzyż, Kijowiec

    Kamienny krzyż, Kijowiec

Dwa kamienne krzyże na starym cerkwisku. To aktualnie teren szkoły (52°04'08.0"N 23°22'15.2"E). Po prawej stronie za bramą znajduje się ogrodzona kwatera, na której pochowani są prawosławni duchowni. Miejsce oznaczają m.in. dwa kamienne krzyże. Według informacji od starszych mieszkańców "stały kiedyś gdzie indziej". Nazywane są czasem "kamiennymi babami", ze względu na rzadkość monolitowych kamiennych krzyży na Podlasiu i ich podobieństwo do kilku znanych ale niewiadomego pochodzenia, określanych właśnie jako "kamienne baby" (doszukuje się w nich antropomorficznego wyglądu).

Neple

Neple gm. Terespol, pow. bialski

  • Kamienny krzyż na pagórku "kamienna baba" koło Nepli

    Kamienny krzyż na pagórku "kamienna baba" koło Nepli

  • Pagórek "kamienna baba" z krzyżem, Neple

    Pagórek "kamienna baba" z krzyżem, Neple

  • Kamienny krzyż w Neplach

    Kamienny krzyż w Neplach

"Kamienna baba" koło Nepli nad Bugiem przy granicy z Białorusią. Krzyż (z głazu narzutowego) o zapomnianym pochodzeniu i przeznaczeniu, z którym mieszkańcy wiążą legendy, np. dopatrują się w nim postaci skamieniałej dziewczyny przeklętej przez rodziców za nieposłuszeństwo co do wyboru ukochanego (Za ubraną odświętnie na swój ślub dziewczyną matka wykrzyknęła, by lepiej się w kamień zamieniła, niż wzięła ślub wbrew jej woli. Klątwa się spełniła, podczas drogi do kościoła dziewczyna skamieniała i zamieniła.) Najprawdopodobniej jest to stary krzyż nagrobny lub pamiątkowy (w miejscu zapomnianego cmentarza). Krzyż stoi na niewielkim wzgórzu za wsią (52°07'47.8"N 23°30'24.8"E) w kierunku północnym, za przysiółkiem Majątek (pagórek, podobnie jak krzyż nazywany jest przez mieszkańców kamienną babą). Takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki, czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne cmentarze. Trudno określić wiek krzyża, ale najbardziej prawdopodobne jest, że to obiekt nowożytny.

Pratulin

Pratulin gm. Rokitno, pow. bialski

  • Kamienny krzyż na mogile Męczenników podlaskich

    Kamienny krzyż na mogile Męczenników podlaskich

  • Mogiła Męczenników unickich w Pratulinie

    Mogiła Męczenników unickich w Pratulinie

Kamienny (szary granit) krzyż na grobie męczenników unickich zastrzelonych w 1874 r. przez wojsko rosyjskie. Miejsce pochówku zostało w 1918 r. po odzyskaniu niepodległości ogrodzone i upamiętnione pomnikiem zwieńczonym kamiennym krzyżem. Krzyż jest starszy. Nie wiadomo, skąd pochodził. Notatka NID (Narodowy Instytut Dziedzictwa) mówi o nim: "dawny (prawdopodobnie czternastowieczny) – wtórnie wmontowany – kamienny krzyż, zaliczany do podlaskich „kamiennych bab”." Rzeczywiście funkcjonuje nazwa "kamienna baba" i odgadywany jest antropomorficzny kształt, ale datowanie na XIV w. jest całkowicie abstrakcyjne. Bliższa rzeczywistości wydaje się hipoteza, że jak większość takich kamiennych artefaktów na Podlasiu to zabytki nowożytne. Z dużym prawdopodobieństwem to nie starszy niż osiemnastowieczny (maksymalnie siedemnastowieczny) krzyż z zapomnianego cmentarza (mogiłek). Funkcjonuje w wypowiedziach mieszkańców wsi, że jeden z pracowników PGR-u w pobliskiej Cieleśnicy twierdzi, że krzyż został znaleziony na wzgórzu w Cieleśnicy przy kopaniu żwiru i stamtąd przeniesiony (lata 60. XX w.?) do Pratulina. Uprawdopodabniałoby to hipotezę, że to krzyż cmentarny (takie miejsca wybierane były na tzw. mogiłki, czyli nieoficjalne, wręcz nielegalne cmentarze), tym bardziej że inny krzyż, prawdopodobnie z tego samego miejsca, znajduje się w Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej.

W ewidencji zabytków województwa lubelskiego znajduje się kuriozalny wpis: Pratulin - cmentarz unicki, z krzyżem pokutnym, 1 poł. XIX, nr rej.: A/762 z 14.05.1998 link, świadczący o poziome urzędowych służb opieki nad zabytkami.

Piszczac

Piszczac pow. bialski

  • Kamienny krzyż na cmentarzu kościelnym w Piszczacu

    Kamienny krzyż na cmentarzu kościelnym w Piszczacu

  • Krzyż kamienny, Piszczac

    Krzyż kamienny, Piszczac

Kamienny krzyż z granitu narzutowego na cmentarzu kościoła w w Piszczacu, pod ogrodzeniem. W pamięci mieszkańców nie zachowało się, czy jest to jego pierwotne miejsce, czy został skądś przniesiony. Można dostrzec pozostałości inskrypcji w trzech rzędach. W górnym I S, prawdopodobnie w środku było niewidoczne już H. W środkowym rzędzie można odczytać tylko litery T H, a w dolnym "ruskie" ż i m. Mała liczba kamiennych krzyży w tym regionie i ich zapomniane, w konkretnych przypadkach, pochodzenie pobudzają do snucia legend. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby niektóre z nich nie przekształcały się w pseudowiedzę, potwierdzaną nawet urzędowo. Na bazie mitów związanych z tzw. krzyżami pokutnymi, charakterystycznymi w Polsce dla regionu Śląska, poszukiwacze sensacji dostrzegli w rycie na krzyżu "narzędzie zbrodni" i zakwalifikowali krzyż jako pokutny. Niestety podchwyciły to lokalne władze i krzyż został pod takim tytułem wpisany do gminnej ewidencji zabytków (Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 5/2013 Wójta Gminy Piszczac z dnia 27 lutego 2013 r. zatytułowany Wykaz - ewidencja zabytków nieruchomych wpisana do rejestru pod pozycją nr 178 informuje: Piszczac, krzyż pokutny przy kościele katolickim, nr w gminnej ewidencji zabytków - 192).

Woskrzenice Duże

Woskrzenice Duże gm. Biała Podlaska, pow. bialski

  • 1. Kamienny krzyż i kamień z krzyżem; Woskrzenice Duże

    1. Kamienny krzyż i kamień z krzyżem; Woskrzenice Duże

  • 2. Kamienny krzyż w Woskrzenicach Dużych

    2. Kamienny krzyż w Woskrzenicach Dużych

  • 3. Kamiennny krzyż; Woskrzenice Duże

    3. Kamiennny krzyż; Woskrzenice Duże

  • 4. Kamień z rytem krzyża; Woskrzenice Duże

    4. Kamień z rytem krzyża; Woskrzenice Duże

Dwa kamienne obiekty stojące na skrzyżowaniu przy drodze w kierunku Husinki (52°02'30.0"N 23°16'21.2"E). Kamienny krzyż oraz głaz (stela) z rytem krzyża ustawione zostały w tym miejscu w latach 80. XX w.

  1. Kamienny (granitowy) krzyż o wysokości 145 i szerokości u podstawy 65 cm. Zwolennicy jego antropomorficznego kształtu widzą ludzką głowę uformowaną w zwieńczeniu krzyża, a znajdujące się z boku wypustki (widoczne na fot. 3) uważają za małżowiny uszne. Stąd stosowna nieraz w stosunku do niego nazwa "kamienna baba". Podlasie i Podlasie Południowe nie są regionami "kamieniarskimi". Nie było tu łatwego do obróbki materiału, a co za tym idzie i takich umiejętności. Dlatego nieliczne, bardzo proste w formie obiekty, budzą zainteresowanie i poszukuje się wyjaśnienia ich pojawienia się. Oczywiście "najciekawsze" są teorie pogańskie, pokutne i inne najmniej prawdopodobne. Jedną z nich jest doszukiwanie się analogii do pruskich bab, które chrześcijanie mieli poprzerabiać na krzyże. Najprawdopodobniej jest to po prostu nowożytny krzyż cmentarny, z racji wspomnianego braku wcześniej tradycji kamieniarskich, wykonany w prymitywny sposób. Według ustnego przekazu mieszkańców wsi krzyż miał stać w polu poza wsią, razem z opisanym niżej kamienieniem z rytem krzyża. Był tam pewnie zapomniany dziś cmentarz. Może nielegalne tzw. mogiłki. Taki krzyż i cmentarze na Podlasiu właściwym koło Sokółki opisuje artykuł: Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim.
  2. Kamień z szarego granitu z rytem krzyża. Wymiary: 70 cm. wysokości i szerokość u podstawy 65 cm. Tu też pojawiały się różne teorie ale bardzo prawdopodobnie jest to kamień nagrobny stela). Podobny kamień znajduje się w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie i pochodzi z cmentarza (mogiłek) w Pieńkach w pow. białostockim. Artykuły: Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim i Kamień nagrobny ze wsi Pieńki opisują takie cmentarze, krzyże i nagrobne stele na Podlasiu właściwym.

Knyszewicze - kamienny krzyż na Podlasiu właściwym

Knyszewicze gm. Szudziałowo, pow. sokólski

  • 1. Knyszewicze, pow. sokólski

    1. Knyszewicze, pow. sokólski

  • 2. Zdjecie cmentarza w 1974,fot. J. Jaskanis

    2. Zdjecie cmentarza w 1974,fot. J. Jaskanis

  • 3. Poczopek, pow. sokólski; kopia krzyża z Knyszewicz

    3. Poczopek, pow. sokólski; kopia krzyża z Knyszewicz

Kamienny krzyż na wzgórzu położnym na zachód od zabudowań wsi Knyszewicze. Krzyż wyjątkowy również z tego względu, że mamy pewną wiedzę na temat jego pochodzenia i funkcji. To krzyż cmentarny z XVII lub XVIII w. Stoi na starym cmentarzu. Że to jest cmentarz, według mieszkańców mogiłki (mahilnik, mohilnik, mohiłki), wiadomo "od zawsze". Na zdjęciu z 1974 r. widać drugi, niższy krzyż, który teraz jest złamany. Widać też kamienie nagrobne (stele). Zagadką było, kogo tam chowano i kiedy. Pojawiały się najróżniejsze hipotezy. Miłośnicy wymarłych ludów chcieli, aby leżeli tu Jaćwięgowie. Niepasujący do takiego pogańskiego cmentarza krzyż zmienił się w "kamienną babę." Nazwa ta jest często stosowana do kamiennych obiektów na Podlasiu, ze względu na dostrzeganie w nich antropomorficznych kształtów. Incydentalne opowieści o krzyżu pokutnym, czy zaklętej w kamień "morowej babie" trzeba zaliczyć do współczesnego internetowego folkloru. Opis krzyża w artykule Kamienny krzyż w Knyszewiczach w pow. sokólskim.

Inne

  • 1. Bukowice, pow. bialski

    1. Bukowice, pow. bialski

  • 2. Skansen w Wasilkowie pod Białymstokiem

    2. Skansen w Wasilkowie pod Białymstokiem

  1. "Kamienna baba" na cmentarzu kościelnym w Bukowicach, pow. bialski; ryt głowy (czaszki) i trzy prawie już niewidoczne krzyżyki; prawdopodobnie nagrobek
  2. "Kamienna baba" ze wsi Pieńki w gminie Michałowo, w pow. białostockim to w rzeczywistości stela nagrobna z cmentarzyska (mogiłek) we wsi Pieńki. Kamień znajduje się w lapidarium w Podlaskim Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie (skansen).
Źródło: „https://silesiacum.pl/w/index.php?title=Kamienne_krzyże_na_Podlasiu&oldid=24314”