Kamienna kapliczka słupowa w Ołbinie pod Wrocławiem

Wrocław

Głowica kapliczki z Ołbina

Gotycka kapliczka słupowa w Ołbinie pod Wrocławiem. W magazynach Muzeum Narodowego we Wrocławiu znajduje się głowica kapliczki kamiennej pochodzącej z okolic zburzonego w 1529 r. opactwa norbertanów w podwrocławskim Ołbinie (Elblągu) Widać ją na rycinach (fot. 7 i 8), powstałych na bazie zaginionego obrazu, prawdopodobnie z epoki.

Niegdyś pokazywany, a dziś ukryty przed publicznością eksponat Muzeum opisuje tak:

Kapliczka przydrożna z przedstawieniem Ukrzyżowania, św. Jadwigi, śś. Piotra i Andrzeja, św. Barbary.

Śląski warsztat kamieniarski; około 1500.

Piaskowiec, opracowany czterostronnie, przedstawienia płaskorzeźbione, wym. 107x36x25-36.

Na całej powierzchni liczne ubytki kamienia, najgłębsze na krawędziach; twarze postaci nieczytelne, szczegóły zatarte.

Pochodzi z okolic opactwa p.w. NP Marii i św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu. Dawniej przechowywana w zbiorach KGM. Od 1947 r. w MŚl; od 1966 eksponowana na Wystawie Stałej "Śląska Rzeźba kamienna XII-XVI w."

W 1966 r. powierzchnię kamienia oczyszczono w Pracowni Konserwacji MŚl (S. Filipiak)

Nr inw. XI 300

Zacytowaną pozycję 57 w Śląska rzeźba kamienna XII-XVI w. Zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Wrocław: 1989, s. 82 i fot. 57a-e należy potraktować jako etykietę zabytku, podobnie jak zamieszczony poniżej dalszy fragment notki, oprac. Bożena Guldan.

Pochodzenie kapliczki z okolic opactwa na Ołbinie dokumentuje rysunek tuszem z 1752 r. (wg nieznanego oryginału).

Twardy modelunek ostro załamujących się draperii, widoczny zwłaszcza w przedstawieniu Ukrzyżowania, przemawia za określeniem czasu powstania zabytku na około 1500 r. Datowanie to potwierdza wprowadzenie łuku w formie oślego grzbietu.

Identyfikacja kapliczki

Opactwo, w okolicy którego stała kapliczka, zostało zburzone w 1529 r. Należy sprostować, że wspomniany rysunek tuszem z 1752 r. (fot. 7, 8), na którym widzimy kapliczkę, został sporządzony wg znanego oryginału, który się jednak nie zachował. Był to obraz olejny, znajdujący się na początku XX w. za ołtarzem głównym kościoła pw. św. Michała, neogotyckiej budowli z lat 1862–1871, stojącej na Ołbinie w miejscu dawnych zabudowań klasztoru. Mierzące 2,33x1,88 m malowidło było wtedy już bardzo zniszczone i pociemniałe. Wcześniej znajdowało się w zakrystii tego kościoła, a jeszcze wcześniej w klasztorze św. Wincentego przy Bramie Piaskowej, czyli w miejscu, gdzie przenieśli się norbertanie ze zburzonego opactwa w Ołbinie (Buchwald 1900, 64). Dziś to greckokatolicka katedra św. Wincentego i św. Jakuba, a w budynku klasztoru mieści się Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego. Przechowywany w Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer (Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności) rysunek tuszem oparty był na tym obrazie i miał notatkę Martin Deutschländer fecit Anno 1710 W. E. v. Seydlitz del. 1752, co mogłoby sugerować, że obraz był autorstwa Martina Deutschländera i powstał w 1710 r. Jednak dokonana przez autora artykułu Reste des Vincenzkloster bei Breslau, który widział obraz, kazała mu stwierdzić, że został on namalowany wcześniej. Najprawdopodobniej za opata Andrzeja Gebela (Andreas III Gebel), gdyż to jego herb i monogram znajduje się na obrazie (Buchwald 1900, 64). Kierował on opactwem w latach 1673-1686 i był zainteresowanym historią, świetnie wykształconym mecenasem sztuki upiększającym klasztor i jego posiadłości, m.in. dwór opacki w Krobielowicach. Datowanie jest bardzo prawdopodobne. Opat zamówił obraz dotyczący wspaniałej przeszłości klasztoru, ale rodzi się pytanie, na ile wiernie oddaje on prawdziwy wygląd, zwłaszcza okolicy. Na planie Barthela Weihnera z 1562 r. zostały zaznaczone zabudowania opactwa. Kapliczki nie widać. Ale plan ten powstał też już wtedy, gdy nie było zabudowań. Nie było już wtedy też kapliczki, którą prawdopodobnie zmyła powódź w 1542 r. (Bericht 1907, 199). Twórcy odtwarzali widok z opisów. Twórcy obrazu chodziło o pokazanie wizerunku przechowywanego w pamięci spisanej i werbalnej zakonników w celu jej zachowania. Nie jest natomiast jasne, czemu na planie z 1562 r. autorzy umieścili budowle nieistniejące od 30 lat. Być może miało to związek z dedykacją planu, który też był obrazem na płótnie (186×187 cm), dla arcykatolickiego Maksymiliana II Habsburga w związku z jego koronacją na króla Czech. Skoncentrowano się na odtworzeniu zabudowań zespołu, okolicę pozostawiając taką, jaka była aktualnie, a jak wspomniano, kapliczka zniknęła w 1542 r.

• 

  2. Głowica kapliczki z Ołbina

• 

  3. Grupa Ukrzyżowania

• 

  4. Św. Barbara

• 

  5. Św. Jadwiga

• 

  6. Św. Piotr i Andrzej

Podsumujmy rozważania na temat identyfikacji zachowanej głowicy. W okolicy zespołu była kamienna kapliczka słupowa. Jest wielce prawdopodobne, że głowica ukryta w Muzeum Narodowym we Wrocławiu jest jej elementem. Odnaleziono ją w początkach XX w. przy pracach związanych z regulacją Odry. Sprawozdanie roczne z działalności Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer za rok budżetowy od 1 kwietnia 1905 do 31 marca 1906 informuje w sekcji o nabytkach muzeum: Znaleziona w starej odnodze Odry na Trebnitzer Chaussee za Gasanstalt III w pobliżu znajdującego się tam mostu. Jest to fragment kolumny widocznej na ilustracji Vinzenzkloster (Schles. Vorz. N. F. I Taf. VI), która została zmyta przez powódź w 1542 roku i od tego czasu zniknęła (Bericht 1907, 199). Powołuje się przy tym na notatki C. Buchwalda i G. Lustiga w Schlesische Zeituung w lipcu roku 1905 i lipcu 1906., o znalezieniu zabytku. Gasanstalt III na Trebnitzer Chaussee to jedna z wrocławskich gazowni istniejąca przy dzisiejszej ul. Trzebnickiej od 1. poł. lat 80. XIX w. Miejsce znalezienia kapliczki znajdowało się więc gdzieś tam, gdzie jest stacja benzynowa pomiędzy ul. Zakładową, Trzebnicką i Kanałem Miejskim. Jeżeli to ta kapliczka, która jest widoczna, jak sugeruje Muzeum, na ilustracji Vinzenzkloster (Schles. Vorz. N. F. I Taf. VI) czyli fot. 7, to znaleziono ją ok. 1 200 - 1 300 metrów od miejsca, w którym stała w XVI w. Opisany wyżej obraz i rysunki na jego podstawie pokazują (fot. 7 i 8), że kapliczka stała na lewo od muru opactwa, gdy patrzymy na nie od głównego wejścia, czyli od wschodu. Orientację w kierunkach pokazuje plan Weihnera. Kapliczka stała więc na północ od zabudowań przy drodze biegnącej w stronę Psiego Pola. Plan pokazuje również ówczesny układ koryt i odnóg Odry, różniący się od tego z początku XIX w. Klasztor leżał nad tzw. Odrą Ołbińską (Die Elbinger Oder), ramieniem rzeki zlikwidowanym w XIX w. Jego pozostałością jest staw w Parku Tołpy.

Kapliczka prezentuje częsty w późnym średniowieczu na Dolnym Śląsku typ kamiennej kapliczki słupowej z płaskorzeźbami na trzech czy czterech stronach głowicy. We Wrocławiu zachowała się kapliczka Foyta, błędnie uważana za kapliczkę poświęconą ściętemu w 1490 r. seniorowi rady miasta Hainzowi Dompnigowi. W pobliżu jest kapliczka w Świętej Katarzynie, a w Muzeum Śleżańskim w Sobótce można zobaczyć kapliczkę z Krzyżowic. Wszystkie pochodzą z tego samego okresu (koniec XV w.), zawierają podobny program ikonograficzny i zachowują zbliżony poziom artystyczny.

• 

  7. Opactwo premonstratensów (norbertanów) w Ołbinie pod Wrocławiem; rysunek tuszem z 1752 r. na bazie starszego obrazu olejnego (Buchwald 1900)

• 

  8. Opactwo premonstratensów (norbertanów) w Ołbinie pod Wrocławiem; litografia w książce z 1926 r., prawdopodobnie na bazie rysunku z fot. 7 (Landsberger 1926)

• 

  9. Opactwo na planie Weihnera (fragment planu)

Autor: Michał Zalewski

Literatura

Publikacje, w których wspomniana jest kapliczka.

• Bericht über das VII. Etatsjahr (1. April 1905 bis 31. März 1906). Zeitschrift des Vereins für das Museum schlesischer Altertümer. Neue Folge, Jahrbuch des schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer. Band 4, 1907, s. 199
• Buchwald Conrad. Reste des Vincenzkloster bei Breslau. Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift: Zeitschrift des Vereins für das Museum schlesischer Altertümer. Neue Folge, Jahrbuch des schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer. Band 1, 1900, s. 64.
• Dobrzyniecki Arkadiusz. Głowica dawnej kapliczki przydrożnej. W: Atlas architektury Wrocławia. Tom II. Red. Jan Harasimowicz. Wrocław: 1998, s. 207.
• Guldan Bożena oprac.Śląska rzeźba kamienna XII-XVI w. Zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Wrocław: 1989, s. 82 i fot. 57a-e.
• Landsberger Franz. Breslau (mit 156 Abbildungen). Leipzig: 1926.
• Schlesischen Zeitung vom 21. Juni 1905.
• Schlesischen Zeitung vom 21. Juni 1906.

Klasztor premonstratensów św. Wincentego. Ołbin pod Wrocławiem. Litografia z książki "Breslau mit 156 Abbildungen" z 1926 r. na bazie kopii nieznanego obrazu przedstawiającego zespól klasztorny.