Tekst źródłowy strony Ugoda we Wrocławiu w 1423 r. w sprawie zabójstwa

<big>'''Krwawa zwada sąsiedzka  pod  Kątami Wrocławskimi w początkach  XV wieku,  zakończona ugodą'''</big> <br>

Umowa ugodowa (compositio, niem. Sühnevertrag, czes. smírčí smlouva)  zawarta we Wrocławiu w 1423 roku.

Wpis w Breslauer Signaturbuch 18 lipca 1423 roku<ref>z Mittheilungen aus Breslauer Signaturbüchern. <br>
Von Professor Dr. Stobbe. <br>
(Fortsetzung.) <br>
w Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens 1866, Bd. 7, H. 2, s. 349, 350.</ref>

CXIII. a. 1423. p. 58.<br>
18. Juni.<br>

Tegoż dnia (piątek przed świętem Jana Chrzciciela) stawili się Niclas Sachewicz, Alexius Banke, Paschke Reynbabe i Stanke von Cadelaw i oświadczyli, że między Bożem Mertinem ze Smolewicz (Boze Mertin von Smolewicz) z jednej strony, a dziećmi Lorenza Kopeszke z Poduszewicz (Lorencz Copeschke von Poduschewicz) i jego bratem Greogrem Kopeszke (Gregor Copeschke) z drugiej strony, poczyniono pełne i ostateczne porozumienie oraz rozstrzygnięcie w sprawie zabójstwa, którego dopuścił się wspomniany Boże Mertin na wymienionym Lonenzu Kopeszke. W  związku z tym Boże Mertin ma zapłacić dzieciom zabitego Lorenza sześć marek groszy<ref>Prawdopodobnie chodzi o markę (grzywnę) obrachunkową liczącą 48 groszy, czyli byłoby to 288 groszy. To mało, bo w tym czasie koń kosztował ok. 300 groszy. Być może ta kwota nie konsumuje wergeldu lecz jest do niego dodatkiem.</ref>  ... i ma zamówić trzydzieści mszy za spokój jego duszy oraz kazać wpisać go do księgi zmarłych i ma do tego postawić kamienny krzyż ku pamięci. Ponadto zobowiązał się przekazać dziedzicom  dwa firtle<ref>Fiertel, ćwierć. Miara objętości. Istniała polska ćwiertnia. Najpospolitsza ćwiertnia krakowska po 1565 wynosiła ok. 139,9 litra. Niemiecki Viertel przeliczono na system metryczny w 1865 r. na  7,2455 litrów. Trudno ustalić, o jaką miarę chodzi. 15 litrów wydaje się mało w takiej umowie. Beczka miała w tamtych czasach najczęściej pojemność 128 do 144 litrów. Może więc chodzić o ćwiertnię w pierwszym (polskim rozumieniu), czyli dwie beczki.</ref>  świdnickiego piwa do najbliższego dnia św. Michała i tym samym wszystkie sprawy i spory z powodu wyżej wspomnianego zabójstwa mają być całkowicie zakończone i załatwione, o czym nigdy więcej nie będzie mowy w żaden sposób.<ref>Tekst wpisu w Breslauer Siganturbuch: Eodem die (Freitag vor Joh. Bapt.) sent vor komen Niclas Sachewicz, Alexius Banke, Paschke Reynbabe und Stanke von Cadelaw und haben becant, das sie czwiischen Boze Mertin von Smolewicz an eyme und etwen Lorencz Copeschke von Poduschewicz kinder und Gregor Copeschken sein bruder am andern teile eyn ganze stete vorrichtunge und entscheid gemacht haben von des totslages wegen, den vorzeiten der ygen. Boze Mertin an dem egen. Lorencz Copeschken begangen hat jn sulcher masse, das deselbe Boze Mertin des vorgen. Lorenczin kinder geben sal VI mr. gr.... und sal lassen lesen durch selen selikeit willen dreisig selemessen, und in das totenbuch schreiben lassen und dorczu eyn steynen Crucze zu eyme gedechtnisse und sal dorzu geben czwe virtel SweidniczbBir den erbherren geben czwisschen den nehstkommenden sand Michels tag, und das domite alle sachen und schelunge von des vorgeschr. totslages wegen ganz und gar sullen hengelegt und vorrichtet sein der nymmer zu gedenken in keyner weise.</ref>

----
'''Zabity'''
* Lorencz Copeschke von Poduschewicz. Poduschewicz to  dzisiejsze Bogdaszowice (w 1271 r. zapisana Bogdaschowicz potem Budeszewicz, Budaschwicz, Pudschwicz, Pudschwitz, w końcu Puschwitz, czyli oficjalna nazwa przed 1945 r.)<ref>Identyfikacja dzięki pomocy [https://www.facebook.com/groups/216306943411078/user/1020025642 Tomasz Wilf].</ref><ref>''Bogdaszowice, Budoszkowice, dziś Puschwitz, wś, pow. nowotarski na Szląsku pruskim, z par. katolicką już od r. 1353. W lesie pod B. odkryto 1841 cmentarzysko pogańskie'' (''<small>Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom I,'' Warszawa 1880, s. 278</small>).</ref>. Copeschke  to Kopacz, Kopatz, Kopisch, Kopitsch, Kopscheutz, Kopschutz. Śląski ród znany od końca XIII w., a pochodzący prawdopodobnie z Miśni<ref>Jurek Tomasz, ''Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku,'' Poznań 1998, s. 244.</ref>. 

'''Strony'''<br>
* '''Zabójca''' Boze Mertin von Smolewicz. Smolewicze to Schmellwitz, dziś Chmielów w pow. średzkim, gm. Kostomłoty. W Średniowieczu występuje też w dokumentach pod pod nazwami Kmelow, Smelowicz, Smelwicz, Chmelow<ref>Moepert Adolf, ''Die Ortsnamen des Kreises Neumarkt,'' Breslau 1935, s. 69.</ref>.  Wszystkie zidentyfikowane osoby wymienione w dokumencie pochodzą z [[księstwo wrocławskie|księstwa wrocławskiego]]. W nim też leżał Chmielów, w wiechbildzie średzkim.  Za dodatkowe wskazówki można uznać to, że z  weichbildem średzkim związany był jako królewski urzędnik Paschke Reynbabe, co predestynuje go do roli jednacza w sprawie zabójcy z tego okręgu, oraz sąsiedztwo Chmielowa i Bogdaszowic (miejscowość zabitego) - dzieli je 4 km.   Miejscowością o podobnej nazwie niemieckiej  Schmellwitz jest wieś [[Śmiałowice pod Świdnicą|Śmiałowice w pow. świdnickim]]. Wskazanie to jest jednak mało prawdopodobne i nie wspierają go żadne, poza przesłanką z nazwy, argumenty<ref>Przeciwko Śmiałowicom przemawia też mocno położenie w księstwie świdnicko-jaworskim. To już jurysdykcja innej władzy sądowej. Świadkami byłyby też, przynajmniej w części, osoby, które reprezentowałyby interes zabójcy, a trudno takich się w umowie dopatrzeć, jeżeli miałyby być ze Śmiałowic.  Wszystkie pochodzą z niewielkiego terytorialnie księstwa wrocławskiego, czyli są sąsiadami zabójcy, jeżeli to właściciel Chmielowa.</ref>.    W murze cmentarza kościelnego w Śmiałowicach jest kamienny krzyż, będący przedmiotem swoistego [[krzyż pokutny|pokutnego]] ''qui pro quo'' (patrz [[Śmiałowice pod Świdnicą|Śmałowice]])

* '''Dzieci zabitego''' (prawdopodobnie w wieku poniżej 15 lat) oraz jego '''brat'''  Gregor Copeschke. 

'''Jednacze, świadkowie'''<br>
* Alexius Banke (zm. 1454), patrycjusz wrocławski, kupiec, inwestor kredytowy i inwestor w nieruchomości<ref>Pusch Oskar, ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 1 (A-F),'' Dortmund 1986, s. 80.</ref>.  W tym roku był piątym rajcą, czyli pełnił jedną z najważniejszych funkcji w radzie, bo skarbnika miasta<ref name="cds">''Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt'' Breslau 1882, s. 26</ref>. Był właścicielem kilku wsi lub ich części w weichblidzie średzkim. W tym sensie bezpośredni sąsiad zabitego Lorencza Copeschke z Bogdaszowic, gdyż był właścicielem części Bogdaszowic. Ponadto miał też części dwóch wsi w pobliżu Zakrzyc (Sagschütz) - ok. 4 km na północ od Bogdaszowic oraz Wilkowa Średzkiego - 3 km na zachód od Chmielowa, czyli też bliski sąsiad zabitego. Można przypuszczać, że z powodu tego sąsiedztwa zabójca zwrócił się do niego o udział w negocjacjach pojednawczych. 

* Niclas Sachewicz, wrocławski patrycjusz, kupiec. Od 1414 r. z przerwami rajca wrocławski. W roku 1423 rajca nr 4.  Zmarł po roku 1439<ref>Pusch Oskar, ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741, Bd 4 (S-U),'' Dortmund 1990, s. 27.</ref><ref name="cds"/>. Posiadał majątki w weichbildzie średzkim. 

* Stanke von Cadelaw. Cadelaw to Kadłub (pow. średzki, gm. Miękinia). 

* Paschke Reynbabe, szlachcic  śląski z księstwa wrocławskiego. Brał udział w bitwie pod Grunwaldem po stronie krzyżackiej (prawdopodobnie ze swoim bratem lub kuzynem Hannusem Reynbabe). W 1414 r. wzmiankowany na jakimś urzędzie królewskim w Środzie Śląskiej. Znany też jako świadek na dokumentach wrocławskich klarysek (1423) i wrocławskiej katedry. Był właścicielem Wilkostowa (Wolfsdorf) koło Środy Śląskiej (wzmianka z 1434 r., ale nie wiadomo, od kiedy)<ref>Sękowski Roman, ''Herbarz szlachty śląskiej, Tom VIII, Reich–Rz,'' Opole 2020.</ref>.  

Chmielów i Bogdaszowice leżą od siebie niecałe 4 kilometry, była to więc tragicznie zakończona sąsiedzka kłótnia.  Umowa pozwala wniknąć w średniowieczne rozumienie zabójstwa. Było to przestępstwo prywatne.  Całe postępowanie ma głównie na celu zaspokojenie pokrzywdzonych, czyli rodziny zabitego, aby poczuli się usatysfakcjonowani, rezygnując czy też musząc zrezygnować z zemsty. Sprawa toczy się bez sądu, prowadzona przez zaufane i obdarzone autorytetem osoby. Tu warto zwrócić uwagę na pozycję wrocławskiego patrycjatu. Alexius Banke używał wtedy jeszcze prawdopodobnie gmerku. Rodzina została nobilitowana niedługo później. I Banke, i Sachewicze mieli posiadłości ziemskie w księstwie wrocławskim, również lenne. Byli traktowani na równi z rycerstwem. W sądzie ziemskim i lennym księstwa występowali obok szlachty jako asesorzy. Nie dziwi zatem ich rola jako jednaczy w sprawie zabójstwa rycerza przez rycerza. Wszystkie osoby pochodzą z księstwa wrocławskiego i mają posiadłości w weichbildzie średzkim, czyli się znają. Podlegają też jednej jurysdykcji miejscowej - księstwa wrocławskiego. Po ustaleniu warunków ugody udają się do wrocławskiego ratusza nie w celu sądu, lecz urzędowego jej poświadczenia dla celów dowodowych.  

<gallery mode=packed heights=230px>
Plik:Kopscheutz.jpg|Herb rodu Kopscheutz (Copeschke)
Plik:Banke gmerk, Stein.jpg|Gmerk (Hausmarke) rodziny [[Herby mieszczan#Banke|Banke]]
Plik:Bancke Apollonia 1537.jpg|Herb rodziny Banke
Plik:Sachwitz, Stein.jpg|Gmerk rodziny [[Herby_mieszczan#Sachwitz|Sachwitz, Zachewicz]]
Plik:Rheinbaben.png|Herb rodziny Reynbabe
Plik:Księstwo wrocławskie RCH u.jpg|<div style='text-align:justify;>Mapa księstwa wrocławskiego z zaznaczonymi wsiami:  Poduschewicz (Bogdaszowicze) i Smolewicz (Chmielów)</div>
</gallery>
<br>
{{autor|Michał Zalewski}}
{{Przypisy}}

[[Kategoria:Umowy kompozycyjne]]
[[Kategoria:XV wiek]]