Tekst źródłowy strony Epitafia i płyty nagrobne we wrocławskiej farze elżbietańskiej

'''<big>Epitafia i płyty nagrobne wewnątrz wrocławskiej fary elżbietańskiej</big>'''<br>

'''Kościół pw. św. Elżbiety we Wrocławiu''' to jedna z dwóch wrocławskich far, stąd wiele tam '''epitafiów i płyt nagrobnych wrocławskich mieszczan'''. Współcześnie to kościół garnizonowy z tytułem bazyliki mniejszej.<br> 
* Zobacz też [[Epitafia i płyty nagrobne na zewnętrznych ścianach wrocławskiej fary elżbietańskiej|Epitafia i płyty nagrobne na zewnętrznych ścianach fary elżbietańskiej]]
<div style="float: right;">
__TOC__
</div>
== Nawa południowa ==
=== Południowa kaplica boczna ===
---- 
Kaplica zamykająca od wschodu nawę południową; kaplica boczna na południe od prezbiterium. W 1369 r. został konsekrowany w tym miejscu ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego. 
====== Widok ogólny ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Fara E nawa S kaplica.jpg|Widok kaplicy przy prezbiterium zamykającej od wschodu nawę południową 
</gallery>
Poniżej zabytki od lewej do prawej strony widza: epitafium Heinricha Rybischa, epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Morenberg, pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera i epitafium Katarzyny Rybisch. 

====== Epitafium Heinricha Rybischa ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Rybisch Henryk pomnik.jpg
</gallery>
Pomnik nagrobny Henryka [[Herby mieszczan wrocławskich#Rybisch|Rybischa]] (zm. 1544) zbudowany w 1534 i 1537-1539; Rybisch to jeden z najbardziej znaczących i wpływowych mieszkańców Wrocławia pierwszych dziesięcioleci XVI w.</div>

====== Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen i jego żony Ewy Moreneberg ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Uthmann und Rathen Hieronim epitafium.jpg
</gallery>
[[Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen zm. 1580 i jego żony Ewy z domu Morenberg zm. 1583|Epitafium Hieronima von Uthmann und Rathen (zm. 1580) i jego żony Ewy z domu Morenberg (zm. 1583)]]; piaskowiec, marmur, alabaster, blacha miedziana.

====== Pomnik nagrobny Friedricha Wilhelma Brechera ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Brecher Friedrich pomnik.jpg
</gallery>
Pomnik nagrobny kupca Friedricha Wilhelma [[Herby mieszczan wrocławskich#Brecher|Brechera]] (1700-1775). Wczesnoklasycystyczny projekt architekta Carla G. Langhansa zrealizował ok. 1780 r. zakład kamieniarski M. Blecha. Alegoria Wdzięczności wieńcząca pomnik według przekazu została wykonana w Carrarze przez Giovanniego A. Cybei.</div> 

====== Epitafium Kathariny Rybisch ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Rybisch Katarzyna epitafium.jpg
</gallery>
Kamienne, heraldyczno-inskrypcyjne epitafium Katarzyny  [[Herby mieszczan wrocławskich#Rybisch|Rybisch]] z domu von [[Herby mieszkańców Wrocławia#Czechau|Czechau]] (zm. 1572), żony Zygfryda Rybischa (1530-1584).</div>

=== W nawie południowej ===
----
Obiekty bezpośrednio w nawie, których nie można przypisać do kaplic i filarów.

====== Kompozycja heraldyczna związana z Karolem IV Luksemburskim ======
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Fara elżbietańska nawa południowa wschód.jpg|Widok kompozycji w kierunku ołtarza (wschodnim)
Plik:Ducatus Wratislaviensis herb 1369.jpg|Herb księstwa wrocławskiego
Plik:Herb k. Czech 1369.jpg|Herb królestwa Czech
Plik:Herb HRR 1369.jpg|Herb cesarski Karola IV
</gallery>
W 1369 r. został konsekrowany w farze elżbietańskiej ołtarz pw. śś. Jana Chrzciciela, Andrzeja, Zygmunta króla, Anny i dziewic Zofii oraz Cecylii, zamykający od wschodu nawę południową. Umieszczono w nim relikwie świętego Zygmunta, króla Burgundów. Prawdopodobnie  podarował je cesarz Karol IV Luksemburski, który był szczególnym czcicielem tego świętego. Stąd  na sklepieniu nawy w pobliżu ołtarza trzy herby związane z tym władcą. Tarcza z koronowanym orłem cesarskim na zworniku najbliższym ołtarza, a kolejne  dwie ułożone zgodnie z rangą i oddające pokłon godłu cesarskiemu. Herb królestwa czeskiego i księstwa wrocławskiego (cesarz rzymski, król Czech, książę śląski pan Wrocławia). 

====== Epitafium Kaspara Heselera i jego żony ======
<gallery mode=Packed heights=210px>
Plik:Heseler Kaspar epitafium d.jpg|Fragment epitafium;  nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]], a między nimi scena "wywyższenie węża"
Plik:Heseler Kaspar epitafium b.jpg|Alabastrowe reliefy ze scenami po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej wygnanie z Raju i  ofiara Abla, a między nimi Chrystus na krzyżu
Plik:Heseler Kaspar epitafium c.jpg|Jonasz wyrzucony przez wieloryba i niżej inskrypcja
</gallery>
<gallery mode=Packed heights=300px>
Plik:Heseler Kaspar epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium;  Kaspar Heseler (zm. 1577) i jego żona Elisabeth von Domelau (zm. 1589)</div> 
</gallery>
Epitafium pomiędzy pierwszą i drugą kaplicą (naprzeciwko 2. filaru) poświęcone jest '''Kasparowi Heselerowi von Waldau''' (1501 - Wrocław 28 XII 1577) i jego żonie '''Elisabeth von Domelau''' (1514 - Wrocław 3 I 1589). [[ Herby mieszczan#Heseler|Heselerowie]] to pochodząca z Turyngii rodzina szlachecka (prawdopodobnie ministeriałowie), która pojawiła się na Śląsku pod koniec XIII w. Od lat 30. XIV w. znana jest już tylko linia, która osiedliła się w Legnicy. We władzach tego miasta zasiadał od 1332 r. jako ławnik Konrad Heseler (Cunrad Hese); w roku 1339 był burmistrzem (Cunandus Hezler). To on był protoplastą  legnickiego patrycjuszowskiego rodu, z którego wywodzili się kolejni ławnicy i rajcy, w tym burmistrzowie. Urodzony w 1501 r. Kaspar przeniósł się do Wrocławia przed 1543 r. (ślub z Elisabeth). Był kupcem. W 1557 roku został po raz pierwszy wybrany na urząd wrocławskiego ławnika i odtąd nieprzerwanie zasiadał w ratuszowych ławach do śmierci, głównie jako ławnik, ale też dwukrotnie jako rajca (1570 i 1573). Według rejestru z 1564 r. był wówczas właścicielem domów w Rynku (naprzeciw fary elżbietańskiej) i na ulicy Więziennej (Stockgasse). Rodzina Elżbiety to prawdopodobnie również stary rycerski ród. We Wrocławiu zamieszkał jej ojciec, Arnold von Domelau (zm. 26 IV 1529).  Z Margarethe von Heugel und Pollogwitz (zm. 5 II 1576)  mieli 3 córki Margarethe, Annę i właśnie Elżbietę. Tym samym nie powstała wrocławska gałąź rodziny [[Herby mieszczan#Domelau|Domelau]]. Natomiast  małżeństwo Kaspara i Elżbiety zapoczątkowało jedną z wrocławskich gałęzi Heselerów. Mieli siedmioro dzieci, które dożyły dorosłości. Synom (pięciu) dali dobre wykształcenie na uniwersytetach w Wittenberdze i Frankfurcie nad Odrą. Jeden z nich, Daniel (1558-1620), wzorem ojca był wrocławskim ławnikiem i rajcą (32 lata).  Dwie córki dobrze wydali za mąż. Marię za członka wrocławskiego patrycjatu Gottfrieda von Schillinga, a Ursulę za rzutkiego kupca Hansa von Landshuttera, który przybył do Wrocławia z Górnej Austrii. Drugą wrocławską gałąź Heselerów założył młodszy brat Kaspara, Balthasar (1508-1567). Z pozostałych ośmiorga rodzeństwa byli też tacy, którzy zostali w Legnicy.

Manierystyczne epitafium jest dziełem Gerharda Hendrika, od 1587 r. do śmierci w 1615 r. pracującego we Wrocławiu. W górnej części pomnika o wymiarach  270 cm na 170 cm
znajduje się nierozpoznany herb (z prawej) oraz herb Heugel (matka Elisabeth von Domelau to zm. w 1576 r. Margarethe von Heugel und Pollogwitz). Sześć alabastrowych reliefów  przedstawia następujące sceny: w centrum górnego panelu (między herbami) znajduje się temat ze Starego Testamentu - Mojżesz i miedziany wąż (wywyższenie węża). Pod nim cztery sceny rozdzielone wizerunkiem Chrystusa na krzyżu (z mosiądzu, pozłacany). Są to:  po prawej stronie stworzenie Ewy i Raj, po lewej  wygnanie z Raju i ofiara Abla. Na dole Jonasz wyrzucony przez wieloryba. Niżej na miedzianej tablicy (złocistej na czarnym tle) inskrypcja, która w wolnym tłumaczeniu brzmi:<br>
''W roku 1577, dnia 28 grudnia, w wieku 76 lat, zasnął w Bogu szlachetny, czcigodny i szanowany Pan Kaspar Heseler, tutejszy rajca. W roku 1589, dnia 3 stycznia, w wieku 75 lat, zmarła szlachetna, czcigodna  i cnotliwa Pani Elżbieta, z domu von Domelau, jego wierna żona. Niech Bóg Wszechmogący raczy obdarzyć radosnym zmartwychwstaniem do wiecznego życia ich i nas wszystkich. Amen''

Pierwotnie nad epitafium wisiały chorągiew i tarcza nagrobna. Brakuje również herbów. Co najmniej dwóch: [[Herby mieszczan wrocławskich#Heseler|Heseler]] i [[Herby mieszczan wrocławskich|Domelau]]. Już w opisie z 1860. H. Luchs podaje: ''"Pomnik ten był wielokrotnie uszkodzony, zwłaszcza reliefy były uszkodzone (brakowało jeszcze 2 herbów, na przykład herbu Domlay), niedawno jednak został w dużej mierze odrestaurowany"''.

====== Tarcza herbowa Siegmunda Puchera ======
<gallery mode=Packed heights=230px>
Plik:Pucher 1662.jpg|Tarcza herbowa; Siegmund Pucher (zm. 1662)
</gallery>
Drewniana tarcza herbowa, wisząca na lewo od drzwi wyjściowych z nawy południowej do kruchty. Herb [[Herby mieszczan#Pucher|Pucher]] oraz inskrypcja: "16 Ehrenged. Herren Sigmund von Pucher 62". Dotyczy '''Siegmunda Puchera''' (zm. 1662), który studiował we Frankfurcie nad Odrą i Lejdzie. Był właścicielem Radomierzyc. Tarcza wisiała kiedyś w [[#Kaplica rodziny Pfinzing (III)|kaplicy rodziny Pfinzing]].

====== Tarcza herbowa Christiana Hoffmanna von Hoffmannswaldau ======
<gallery mode=Packed heights=230px>
Plik:Hoffmannswaldau 1679.jpg|Tarcza herbowa; Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau (zm. 1679)
</gallery>
Po drugiej stronie drzwi tarcza z herbem '''Christiana [[Herby mieszczan#Hoffmann|Hoffmanna von Hoffmannswaldau]]''' (1616-1679). Był on wrocławskim kupcem odnoszącym w handlu sukcesy, które pozwoliły mu nabyć kilka majątków ziemskich. Przez 32 lata był rajcą i ławnikiem, w tym od 1677 r. aż do śmierci przewodniczącym rady, a tym samym starostą księstwa wrocławskiego. Znany jest jednak głównie jako niemiecki poeta, twórca poetyckiego stylu "galant".

====== Tarcza z herbem rodziny Eben ======
<gallery mode=Packed heights=230px>  
Plik:Ebenn.jpg|Tarcza herbowa rodziny Eben
</gallery>
Herb rodziny '''von [[Herby mieszczan#Eben|Eben]]''' na balustradzie chóru nad południową nawą fary elżbietańskiej; umieszczony prawdopodobnie w związku ze współudziałem w finasowaniu budowy "wielkich organów" i przebudowy chóru (1750-1761). Koszt całości wyniósł 9946 talarów.  Pierwszy przedstawiciel rodziny, Georg (1538-1576), przeniósł się do Wrocławia ze szwabskiego Memmingen w 1560 r. Osiągnął sukcesy jako hurtownik sukna; został pochowany w farze elżbietańskiej w pobliżu ambony (płyta nagrobna 55).

=== Kaplice w nawie południowej ===
----
Kaplice zgodnie ruchem wskazówek zegara, poczynając od południowego wschodu, czyli pierwszej kaplicy na prawo od ołtarza. 
==== Kaplica rodziny Sauermann (I) ==== 
----
Pierwsza kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr I na planie u dołu strony). Przypuszczalnie powstała w pierwszych latach XV w. i miała wezwanie św. Andrzeja, od drugiej połowy XV wieku należała do [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|rodziny Sauermann]] (Sauerman, Sawermann, Sawormann Saurmannn, Saurman,  Freiherren oder Grafen von Sauerma (Saurma). Od 28 września 2014 r. jest kaplicą Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej. Rodzina Sauermannów przez ok. 100 lat była ważną patrycjuszowską rodziną we Wrocławiu. W latach 1486-1577 pięciu jej członków było wielokrotnie rajcami i ławnikami, a trzech z nich nawet starszymi (seniorami) rady, czyli stali na czele miasta i jednocześnie księstwa wrocławskiego.  Pochodzili z miasta Gefress w Górnej Frankonii. Ok. 1450 r. Sebald Sauermann starszy osiadł we Wrocławiu i w 1466 r. otrzymał prawa miejskie. Sauermannowie z sukcesami zajmowali się handlem dalekosiężnym, potem również transakcjami kredytowymi i działalnością menniczą, dochodząc do znacznego bogactwa.   Rozrodzili się na kilka  gałęzi. Jak wiele rodzin patrycjuszowskich inwestowali w dobra ziemskie, uzyskiwali tytuły szlacheckie i w końcu przenieśli się ostatecznie do swoich majątków, stając się ziemianami. W kaplicy według stanu na listopad 2022 jest tylko jedno stare epitafium. To upamiętnienie Konrada Sauermanna (Kunrath Saurman) zm. 1561.    
====== Epitafium Konrada Sauermanna ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Saurmann Konrad epitafium.jpg|[[Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej|Epitafium Konrada Sauermanna z 1569 r.]]|link=Epitafium Konrada Sauermanna we wrocławskiej farze elżbietańskiej
</gallery>
[[Epitafium Konrada Sauermanna|Więcej]]

==== Kaplica rodziny Heugel (II) ====
----
Druga kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr II na planie u dołu strony).

====== Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Krafft Christoph epitafium.jpg|Epitafium Christopha Kraffta (ur. 1484) i jego żony Anny Biedermann (zm. 1557)
Plik:Fara elżbietańska katastrofa 1857.jpg|[[Katastrofa budowlana w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu w 1857 r.|Katastrofa budowlana w farze elżbietańskiej]]; ilustracja w ''Illustrirte Zeitung'' (Nr 756, 26 Dezember 1857)
</gallery>
Pierwszy zabytek od lewej na wschodniej ścianie kaplicy to marmurowa tablica z inskrypcją łacińską, której tłumaczenie brzmi: <br>
''Krzysztofowi Krafftowi poczciwemu obywatelowi tej Rzeczpospolitej, który żył w niej ponad 77 lat, oraz Annie z Bidermannów, ukochanym rodzicom. Ich potomkowie.  Tutaj, szanowani i kochani przeze mnie po wieczne czasy, spoczywają rodzice. Krzysztof ojciec i Anna matka. Przy grobie których, dla ich pamięci kamień ten kładę radując się, że ich dusze połączone z Chrystusem są obecne w Bogu. Wspaniały dzień Pański odrodzi ich cielesność i obdarzy radościami życia z wiary zrodzonymi. Jan Crato, doktor sztuki medycznej, zatroszczył się, by zostało wykonane i położone w roku Pańskim 1557. (Zamiast tablicy pamiątkowej zniszczonej przez wiek, wrocławscy lekarze kazali wykonać tę w 1858 roku.)''<br>
Tablicę ufundował więc rodzicom w 1561 r. syn, humanista, lekarz nadworny trzech cesarzy, podniesiony do stanu szlacheckiego, Johann Crato (1519-1585). [[#Epitafium Johanna Crato von Krafftheim|Jego własne wspaniałe epitafium]] znajduje się w tym samym kościele na 2. filarze w nawie północnej. Pamięć o jego sławie i wzorcowej postawie lekarza spowodowała, że w trakcie gruntownej renowacji kościoła, przeprowadzanej w latach 1856-1858 w związku z przygotowaniami do obchodów jego 600-lecia, wrocławskie środowisko lekarskie ufundowało replikę tablicy zniszczonej zębem czasu (w trakcie remontu [[Katastrofa budowlana w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu w 1857 r.|29 października 1857 r. wydarzyła się katastrofa budowlana]]). Oryginalne epitafium wisiało na południowej zewnętrznej ścianie kościoła, przy prezbiterium. Obok niego była podobna tablica, z tego samego 1557 r.,  którą Johannes Crato poświęcił pamięci córek: Anny i Anny Marii. Jej replikę również sfinansowali wrocławscy lekarze w 1857 r. 

Przodków lekarza trzeba zaliczyć do tzw. miejskiego pospólstwa, czyli warstwy posiadającej w odróżnieniu od plebsu obywatelstwo miasta, ale odsuwanej przez patrycjat od współudziału w rządzeniu nim. Byli to rzemieślnicy, drobniejsi kupcy, kramarze. Znamy dwa pokolenia Krafttów przed Johannesem. I ojciec Christoph (ur. 1484, a data śmierci nieznana), i dziadek Marcus (1460-1522) handlowali śledziami. Marcus pracował (dorabiał?) też w Sukiennicach, pełniąc prawdopodobnie funkcję posłańca, a w końcu dostał posadę w Streichgadenamt (krajalni sukna). Prawo do cięcia sukna z bel i sprzedawania go mieli tyko właściciele 40 stoisk (komór) w Sukiennicach.  Były w nich 42 komory. 40 zajmowali właśnie hurtowi handlarze suknem.  Ich sukces finansowy zasadzał się na posiadaniu monopolu cięcia sukna, co powodowało pozostawienie w ich rękach zarówno jego importu jak i sprzedaży. Taki przywilej znany jest z 1305 r. Wystawił go książę Bolesław III Hojny, ale jest to potwierdzenie przywilejów wcześniejszych. Znaczenie handlu suknem dla powstawania mieszczańskich fortun pokazuje skład wrocławskich rodzin patrycjuszowskich, z których poważna, jeżeli nie przeważająca część wywodzi się właśnie z kupców posiadających stoiska w Sukiennicach, czyli monopol na handel suknem (Gewandschneiderzy, grosiści).  Dwa pozostałe pomieszczenia to, położone na skrajach, postrzygalnia i krajalnia (Streichgadenamt). W tej ostatniej udało się uzyskać miejsce pracy Markowi Krafftowi, a po jego śmierci zastąpił go Krzysztof Krafft. Tkaniny były tu rozciągane, czyli mierzone, sprawdzane i oficjalnie pieczętowane.

====== Epitafium heraldyczne Lorenza von Heugel ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium.jpg
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium herby.jpg
Plik:Heugel Lorenz zm. 1583 epitafium inskrypcja.jpg
</gallery>
Na zachodniej ścianie kaplicy Heugelów wisi epitafium heraldyczne cesarskiego radcy Lorenza von [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]] (zm. 1583). Inskrypcja wspomina też jego żonę Annę von [[Herby mieszczan#Kromayer|Kromayer]] (zm. 1612). Małżeństwo zawarli w 1563 r. Sześcioro z ich dzieci dożyło dorosłości (3 córki i 3 synów).

====== Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Rothe Peter zm. 1464.jpg|[[Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego|Płyta nagrobna Petera Rothe młodszego zm. 1464.]]
</gallery>
[[Płyta nagrobna Piotra Rothe młodszego|Więcej]]

==== Kaplica rodziny Pfinzing (III) ====
----
Trzecia kaplica od wschodu po południowej stronie kościoła (nr III na planie u dołu strony)

====== Fragment nagrobka Sebalda Hubera ======
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Huber Sebald nagrobek.jpg|Mosiężna płyta z nagrobka Sebalda Hubera
</gallery>
Południowa ściana kaplicy. Mosiężna płyta z kamiennego nagrobka (płyty) Sebalda Hubera zm. 1504. Zmarły w wieku 46 lat Huber był lekarzem, mężem Anny z patrycjuszowskiej rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Sauermann|Sauermann]]. Herby Huber i Sauremann. Małżeństwo miało też w farze elżbietańskiej epitafium, znajdujące się teraz w Muzeum Narodowym w Warszawie. 

==== Kaplica rodziny Dumlose (IV) ====
----
Kaplica [[Herby mieszczan wrocławskich#Dumlose|rodziny Dumlose]] (św. Wawrzyńca), aktualnie Najświętszego Sakramentu ((nr IV na planie u dołu strony). Większa niż pozostałe kaplice. Przedłużona na południe o poligonalnie zamknięte przęsło i szersza, gdyż razem z leżącą po północnej stronie kaplicą Restisów (XVI) są  szerokości przęsła pseudotranseptu. Budowana prawdopodobnie w latach 80. i 90. XIV w. W 1393 r. jej fundację przez [[#Posadzka|Dytwina Dumlose]] zatwierdził papież. Rodzina Dumlose była przez kilkadziesiąt lat bardzo znacząca we Wrocławiu. Między 1335 a 1415 r. pięciu kolejnych Dumlosych zasiadało w radzie i ławie, jeden z nich był nawet starszym (seniorem) rady (Paweł w 1353 r.). Potem  rodzina zniknęła z dokumentów. Prawdopodobnie wymarła.  Na dwóch zwornikach sklepienia kaplicy umieszczony jest herb Dumlose ([[:Plik:Dumlose zwornik kaplicy.jpg|fot.]], [[:Plik:Dumlose z klejnotem zwornik kaplicy.jpg|fot.)]] Dytwin Dumlose w testamencie przekazał dysponowanie kaplicą przysiężnikom <ref>Przysiężnik (geswornin, Geschoworenr, iurati)  to odpowiednik starszego cechu. Zgodnie ze statutem (5 luty 1339) głównym zadaniem przysiężników było rozsądzanie sporów w sprzysiężeniu (gildii). Wybierani na rok. Przewodzili obradom zwoływanych przez siebie zebrań. Mieli prawo dopraszać do gildii kobiety handlowców (koufmanyn).</ref> gildii kupców (kumpanie). 
===== Ściana wschodnia =====
----
<gallery mode=packed heights=210px>
Plik:Kaplica Dumlosych.jpg|Kaplica Dumlosych
Plik:Kaplica Dumlosych ściana wschodnia.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafia i płyty nagrobne na wschodniej ścianie kaplicy (na lewo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.</div> 
Plik:Holczel Jan tablica.jpg|[[Jan Holczel|Fragment płyty nagrobnej Jana Holczela zm. 1512]].|link=Jan Holczel
Plik:Schilling Fryderyk 1501.jpg|Mosiężna płyta z nagrobka Fryderyka [[Herby mieszczan wrocławskich#Schilling|Schilligna]] młodszego z Krakowa (Fridericus Schilling junior de Cracovia) zm. 11.12.1501.
Plik:Berlin Marta 1508.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Berlin|Berlin]] pochodząca z nagrobka Marty Berlin z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]] (zm. 1508) Od 1502 r. była żoną wrocławskiego kupca i posiadacza ziemskiego Hansa Berlina zm. 1532.<div> 
Plik:Karappe Hans zm. 1497.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z inskrypcją i herbem rodziny [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]] pochodząca z nagrobka Hansa Krappe starego (zm. 1497). Herby z nim związane (wieloletni rajca i ławnik) znajdują się też w  [[Herby na sklepieniu Izby Seniora Rady|Izbie Seniora Rady w Ratuszu]] oraz na [[epitafium Krappów]] z ok. 1517 r.</div> 
Plik:Klose.jpg|Mosiężny herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Klose|Klose]] z płyty nagrobnej; XVII w? 
Plik:Krappe konsola.jpg|<div style='text-align:justify;>Gotycka konsola z końca XV w. z tarczą na froncie z gmerkiem [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]]; pierwotnie w kaplicy Krappów.</div>
Plik:Haunold Achacy.jpg|<div style='text-align:justify;>Achacy (Achatius, Achaz) von Haunold (ur. po 1478, zm. 6.1.1532). Wrocławski kupiec, przedsiębiorca, polityk. Przez wiele lat senior rady miasta i tym samym starosta księstwa wrocławskiego. Za jego rządów w mieście zwyciężyła reformacja, której Achacy był gorącym zwolennikiem i obrońcą przed nowym, habsburskim, władcą.</div>
Plik:Götz Johann epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Götz und Schwanenfliess (1600-1677) powstałe w 1670 r. Wieloletni senior wrocławskiej rady miejskiej, radca cesarski. Za zasługi został uhonorowany nadaniem mu i jego rodzinie kaplicy (mówi o tym inskrypcja na epitafium). Wcześniej była to [[#Kaplica rodziny Sauermann (I)|kaplica Sauermannów]], pierwsza w nawie południowej i w niej wisiało epitafium do II wojny światowej.</div> 
Plik:Krap Hans.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza z herbem [[Herby mieszczan wrocławskich#Krapff|Krappe]]. Pochodzi z nieistniejącej kaplicy Krappów i jest związana z Hansem Krappe (zm. 1517) jako fundatorem ołtarza.  Napis na szarfie: 1505 lub 1507 hans krap.</div> 
Plik:Schaf.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza z herbem [[Herby mieszczan wrocławskich#Schaf|Schaf]] z płyty nagrobnej Samuela Schafa (zm. w 1652), rajcy i ławnika. Jego epitafium było (jest?) w kaplicy X (kaplica rodziny Smedchin - kruchta pn.-zach.).</div> 
Plik:Dihren von Schenaw Anna epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium zmarłej w 1622 r. Anny von Näfen und Obischew z domu Dihren von Schenaw.</div> 
</gallery>

===== Posadzka =====
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Dumlosych kaplica płyty nagrobne.jpg|Trzy płyty nagrobne w kaplicy [[Herby mieszczan wrocławskich#Dumlose|Dumlosych]], należące do członków rodziny
Plik:Dumlose NN płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>NN Dumlose; być może należała do Jana Dumlose, męża Anny (tablica trzecia). Jan (Hans Dumlose) był bratankiem Dytwina, kupcem.</div>
Plik:Dumlose Dytwin płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Dytwin  Dumlose (Dietwin, Dytwinus Dumelos(z)) (zm. 1405). Wieloletni ławnik i rajca. Był fundatorem kaplicy (fundacja zatwierdzona przez papieża w 1393) wybudowanej w latach  1380-1390.</div> 
Plik:Dumlose Anna płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Anna z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Hemmerdey|Hemmerdey]], pierwszy mąż Jan Dumlose, drugi mąż Aleksy [[Herby mieszczan wrocławskich#Schebitz|Schebitz]]</div>
</gallery>

===== Ściana zachodnia =====
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Kaplica Dumlosych ściana zachodnia.jpg|<div style='text-align:justify;>Zachodnia ściana kaplicy (na prawo od wejścia). Kolejne zdjęcia pokazują zabytki w układzie kolumnowym od lewej.</div>
Plik:Haunold-Rumberg Johann.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa, herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Haunold-Sacherwitz|Haunold II]]. Według inskrypcji Johanna von Haunoldt und Rumberg. Chodzi prawdopodobnie o Johanna żyjącego w latach  1557-1617. Studiował w Lipsku, był jak przodkowie kupcem. Od 1496 r. do śmierci na przemian ławnik lub rajca.</div>  
Plik:Schlecht Melchior.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium [[Melchior Schlecht|Melchiora Schlechta]] (zm. 1686). Był rzeźnikiem. Od 1665 do 1686 na przemian ławnik i rajca. Zawsze na ostatnim rzemieślniczym miejscu.</div> 
Plik:Schmidt Johann Heinrich.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa Johanna Heinricha [[Herby mieszczan wrocławskich#Schmidt|Schmidta]] von Schmiedefeldt (13 V 1624 - 31 VIII 1673, pochowany 1 X 1673 w farze elżbietańskiej). Właściciel Mąkoszyc (pow. brzeski), Solników (pow. wrocławski), Minkowskich (pow. namysłowski).</div>
Plik:Weber Ananiasz.jpg|<div style='text-align:justify;>Drewniane epitafium Ananiasza [[Herby mieszczan wrocławskich#Weber|Webera]] (zm. 26 I 1665) z jego portretem na blasze. Teolog protestancki, pastor w Lipsku i w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Profesor gimnazjum. św. Elżbiety.</div> 
Plik:Frimel Johann.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium [[Johann Frimel|Johanna Frimela]] (Johannes Frimelus) (2 XI 1606 - 28 stycznia 1660). Teolog ewangelicki, pastor w św. Elżbiecie i  nauczyciel w gimnazjum elżbietańskim.</div> 
</gallery>

==== Kruchta południowa (V) ====
----
Na wschodniej ścianie kruchty wiszą dwie tablice z napisami wykonane przez [[Bonaventura Rösler|Bonaventurę Röslera]].

====== Tablica z inskrypcją o zarazie w 1568 r. ======
<gallery mode=Packed heights=260px>
Plik:Kruchta S fa.jpg|Ściana wschodnia (na prawo do wejścia) z dwiema tablicami inskrypcyjnymi i skarbonką
Plik:Tablica epidemia 1568.jpg|Tablica z inskrypcją dotyczącą zarazy  
</gallery>
Na wschodniej ścianie południowej kruchty (na prawo do wejścia z zewnątrz) [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|tablica inskrypcyjna dotycząca zarazy w 1568 r.]] Autorem treści był kartograf, nauczyciel w Gimnazjum Marii Magdaleny Martin Helwig, a inskrypcję wykonał [[Bonaventura Rösler]] nauczyciel w Gimnazjum Elżbietańskim, ceniony twórca inskrypcji w kamieniu i brązie. Opis i tłumaczenie w artykule Inskrypcja o zarazie w 1568 r.

====== Tablica z prośbą o jałmużnę ======
<gallery mode=Packed heights=230px>
Plik:Tablica kruchta S fa.jpg|Inskrypcja w 12 językach zachęcająca do dawania jałmużny
Plik:Tablica kruchta S fa fragment pl.jpg|Część napisu w języku polskim - dolna sekcja
Plik:Kruchta S fa skarbona.jpg|Skarbona 
</gallery>
Długa prostokątna (209 cm x 79 cm) wapienna tablica z inskrypcją zachęcającą  w różnych językach do dawania jałmużny. W czterech pionowych kolumnach znajduje się napis w 12 językach: hebrajskim, greckim, ruskim, arabskim, łacińskim, włoskim, francuskim, angielskim, szwedzkim, węgierskim, czeskim i polskim. Po polsku jest ostatnia sekcja (u dołu z prawej). Pod tablicą skarbona, do której pod wpływem napisu mieli odwiedzający świątynię ofiarować jałmużnę ubogim (teraz to atrapa bez otworu na wkładanie pieniędzy). W prawym dolnym  rogu widzimy litery B.R.S.S.F. czyli  Bonaventura Rösler Sculpsit Sibi Fecit [[Bonaventura Rösler]] wykonał to osobiście). Ceniony kaligraf był też twórcą innych inskrypcji w tym kościele.  Między innymi [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|drugiej inskrypcji w tej kruchcie o zarazie w 1568 r.]], [[#Wejście do zachodniej kruchty|inskrypcji w wejściu do zachodniej kruchty]] czy inskrypcji na [[#Filar 8|epitafium Andreasa Hertwiga]].

====== Epitafium Georga Jeschke ======
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Jeschke Georg.jpg|Epitafium Georga Jeschke
Plik:Jeschke Georg b.jpg|Abraham gości trzech mężów; epitafium Georga Jeschke
</gallery>
Na zachodniej ścianie kruchty w lewym górnym rogu jest epitafium zmarłego w 1576 r. karczmarza Georga Jeschke zwanego Struntzke. Na górze cytat z Listu do Hebrajczyków (Hbr 13) w języku niemieckim.  W środku relief:  Abraham ugaszcza trzech mężczyzn. Poniżej napis w języku niemieckim brzmiący w tłumaczeniu: W roku 1576, w święto Trzech Króli, zasnął w Panu godny Georg Jeschke zwany Struntzke, właściciel zajazdu i karczmarz tutejszy. Niech mu Bóg okaże łaskę." Na dole portret zmarłego z alabastru uszkodzony).

==== Kaplica rodziny Uthmann (VIII) ====
----
Kaplica Uthmannów, kaplica Świętej Trójcy. Ostatnia kaplica przy nawie południowej. Powstała prawdopodobnie w poł. XIV w. Nie wiadomo, kiedy stała się rodzinną Uhrmannów. Rodzina o tym nazwisku pojawiła się we Wrocławiu ok. 1450 r. 
===== Ściana wschodnia =====
----
Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz z 1545 r. 
<gallery mode=packed heights=410px>
Plik:Uthmann und Schmolz Nikolaus epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Mikołaja von Uthmann und Schmolz (zm. 1550). Pochodził ze Lwówka. Obywatelstwo Wrocławia uzyskał w 1494 r. Kontynuował tu tradycje rodzinne handlu suknem. Zyski inwestował w posiadłości ziemskie. Nabył m.in. Smolec (1514) i dołożył do nazwiska "und Schmolz". Od 1514 r. zasiadał do końca życia w radzie i ławie, pełniąc ważne funkcje.</div> 
Plik:Uthmann und Schmolz Nikolaus rodzina.jpg|<div style='text-align:justify;>Mikołaj von Uthmann und Schmolz (zm. 1550) i naprzeciw niego członkowie rodziny, w tym trzy żony, stąd u dołu cztery herby. Epitafium ufundował sobie w 1545 r., a potem rodziły  się jeszcze dzieci i trzeba było dodawać je na płaskorzeźbie. W końcu liczba osób na epitafium urosła do 28.</div>
</gallery>
===== Ściana południowa  =====
----
<gallery mode=packed heights=230px>
Plik:Schilling.jpg|<div style='text-align:justify;>Herb [[Herby mieszczan wrocławskich#Schilling|Schilling]], mosiądz, z kamiennej płyty nagrobnej. Być może koniec XV w.</div> 
Plik:NN kaplica Uthmann.jpg|<div style='text-align:justify;>Mężczyzna  z buławą, pod nim 3 drabiny pionowo. Niezidentyfikowany mosiężny herb z kamiennej płyty nagrobnej, być może XVI w.</div> 
Plik:Uthmann Hans zm. 1579.jpg|<div style='text-align:justify;>Inskrypcja z epitafium Hansa [[Herby mieszczan wrocławskich#Uthmann und Rathen|Uthmana]] (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej widoczna inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Był on synem kupca i ławnika Hieronima oraz Katarzyny von [[Herby mieszczan wrocławskich#Banke|Banke]]. Mąż Anny [[Herby mieszczan wrocławskich#Hirsch|Hirsch von Kaltenbrunn]], która wniosła mu Olbrachtowice. Właściciel Jagodna. Płaskorzeźba Zmartwychwstanie również się zachowała ale znajduje się na zachodniej ścianie [[#Kaplica rodziny Rehdiger (XII)|kaplicy Rehdigerów.]] </div>
Plik:Neumann nagrobek.jpg|<div style='text-align:justify;>Mosiężna płyta z nagrobka z  herbem [[Herby mieszczan#Neumann I|Neumann]]. Prawdopodobnie dotyczy Johanna Gottlieba Neumanna (1757-1735), którego epitafium wisi na 4 filarze w nawie północnej (Według Luchs 1860, s. 85, poz. 160 - XVII w., herb niezidentyfikowany, według Burgemeister, Grundmann 1933, s. 117 - XVII w, herb być może [[Herby mieszczan#Hertwig|Hertwig]]). Patrz [[#Epitafium Johanna Gottlieba Neumanna|epitafium]] i [[Herby mieszczan#Neumann I|inne herby]]. . 
</gallery>

===== Ściana zachodnia i posadzka =====
----
<gallery mode=packed heights=310px>
Plik:Neumann Jan Krzysztof epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Christopha [[Herby mieszczan#Neumann II|Neumanna]] (zm. 1734) i jego żony Anny z domu Scholtz. Neumann urodził się w Legnicy w 1661 r. W 1690 r. zamieszkał we Wrocławiu i w tym samym roku zawarł małżeństwo. Był kupcem. Kierował też wrocławskim urzędem jałmużniczym. Mieli z Anną 3 synów, żaden nie przeżył ojca. Kamienny pomnik z portretami, uznawany za dzieło schyłkowego rokoka wykonał Franz Joseph Mangoldt.</div> 
Plik:Kirsten płyta nagrobna.jpg|<div style='text-align:justify;>Płyta nagrobna N.N. [[Herby mieszczan wrocławskich#Kirsten|Kirsten]] (herb u dołu) i być może jeszcze jednej osoby (zarys herbu w górnej części).</div> 
Plik:Kirsten herb.jpg|[[Herby mieszczan wrocławskich#Kirsten|Herb Kirsten]] z płyty nagrobnej N.N. Kirsten.
</gallery>

==== Hala wieży (IX) ====
----
<gallery mode=packed heights=230px>
Plik:Hala wieży fe.jpg|Widok od wejścia w kierunku wnętrza kościoła
Plik:Hala wieży fe z.jpg|Ściana zachodnia; [[#Pomniki katastrofy wieży w 1529 roku|Pomniki katastrofy wieży w 1529 roku]] i [[:#Epitafium Johanna Friedricha Hadamera|Epitafium Johanna Friedricha Hadamera]] 
Plik:Hala wieży fe w.jpg|Ściana wschodnia
</gallery>

====== Pomniki katastrofy wieży w 1529 roku======
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Pomnik katastrofy w 1529 r. z 1556 r.jpg|<div style='text-align:justify;>Renesansowy pomnik z 1556 r. z inskrypcją o katastrofie wieży kościoła w 1529 r.</div> 
Plik:Pomnik katastrofy w 1529 r. z 1556 r. inskrypcja.jpg|Inskrypcja z monogramem [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]] (z lewej). Widoczne są też cztery jednakowe znaki kamieniarskie. 
Plik:Pomnik katastrofy w 1529 r. z 1556 r. znaki kamieniarskie.jpg|<div style='text-align:justify;>Na pomniku jest widocznych dziesięć [[Znaki kamieniarskie w farze elżbietańskiej|znaków kamieniarskich]] dwóch kamieniarzy. Dwa znaki takie, jak górny na zdjęciu i osiem takich, jak dolny.</div> 
Plik:Inskrypcja o katastrofie w 1529 r.jpg|Tablica z 1557 r. z inskrypcją o zawaleniu się drewnianego hełmu wieży w 1529 r. 
</gallery>
Na zachodniej ścianie hali wieży wiszą jeden nad drugim dwa pomniki związane z katastrofą w 1529 roku. 24 lutego w czasie wichury zawalił się na cmentarz przykościelny i okoliczne uliczki strzelisty, wysoki hełm wieży kościoła pw. św. Elżbiety Węgierskiej, zbudowany w latach 1482-1486 jako drewniana konstrukcja o wysokości 66 m, kryta blachą miedzianą i ołowianą. Cała wieża była wysoka na 131 m i należała do najwyższych wówczas w Europie (współcześnie ma niecałe 100 m).
# Renesansowy monument z 1556 r. w  formie antycznej fasady świątyni jest wykonany w pięknym wczesnorenesansowym stylu, stanowiąc niewątpliwie jeden z cenniejszych zabytków kościoła. Kompozycja całości jest prosta i dostojna, a detale, zwłaszcza ornamenty i napisy, odznaczają się rzadko spotykaną swobodą, pomysłowością i estetyką. W ozdobnych arabeskach splotów u dołu różne zwierzęta. Na szczycie szczytu widnieje herb Wrocławia. Na architrawie litery D. O. M. S. (Deo Optimo Maximo Sacrum - Bogu Najlepszemu, Największemu Poświęcone). Niżej inskrypcja złotymi literami po łacinie, brzmiąca w tłumaczeniu: ''Poświęcone Najlepszemu i Największemu Bogu'' / ''Cudowny jest na wysokościach Pan'' / ''Upadła wieża Syloe, nikt nie zginął'' / ''Albowiem na rozkaz Pana jedynego, któremu chwała,'' / ''anielskie ręce ciężar złożyły.'' / ''Roku Pańskiego 1529, w nocy bezpośrednio po dniu św. Mateusza, około godziny 11.'' i niżej" ''Rzeźbił Bonawentura Roesler, sekretarz wielce znakomitego senatu'' / ''wrocławskiego, i ozdobił złotą ramą, barwami'' / ''i innymi malowanymi i rzeźbionymi dziełkami'' / ''w roku Pańskim 1556 na krótko przed swym odejściem.'' Ostatni fragment tłumaczony jest w opracowaniach dotyczących epitafiów w farze w następujący sposób: "w roku Pańskim 1556 na krótko przed swoją śmiercią" <small>(Luchs,  ''Die Denkmäler...'', 1860, s. 94,95; Gołaszewski, Górski, ''Życie...'', 2016, s. 76)</small>. [[Bonaventura Rösler]] zmarł jednak 20 lat później (15 sierpnia 1575). Mamy więc do czynienia albo z błędem w napisie, powstałym być może przy jakiejś późniejszej renowacji, albo tekst pochodzi od samego Röslera, a słowo "odejście" nie dotyczy śmierci lecz jakiegoś ważnego wydarzenia z jego życia. Może to nawiązanie do początku tej części inskrypcji, czyli przedstawienia się: "sekretarz wielce znakomitego senatu" i oznacza "na krótko przed odejściem z tej funkcji". Wiadomo, że  po przejściu w 1571 r. na emeryturę z gimnazjum św. Elżbiety kaligraf pracował w radzie miasta jako ingrossator, czyli już nie jako sekretarz, ale osoba sporządzająca uroczyste, ozdobne wersje dokumentów.  Z lewej strony górnej części inskrypcji Rösler umieścił swój monogram. Na pomniku można odnaleźć aż dziesięć znaków kamieniarskich dwóch twórców. 
# Poniżej znajduje się oddzielona prostokątna kamienna tablica  z dawniej pozłacaną inskrypcją po łacinie, brzmiącą w tłumaczeniu: ''Roku 1529, wieczorem św. Mateusza Apostoła około godziny 2, cała wieża kościoła, razem z pokrytym ołowiem dachem, więźbą dachową, kulą, wieżyczką i krzyżem, aż do galerii lub balustrady, wszystko o wysokości 119 łokci, runęła z powodu gwałtowności pogody. Przez ten upadek i wielki ciężar, jednakże, nikomu nie stała się krzywda ani nie było żadnego niebezpieczeństwa, Bogu niech będą chwała i dziękczynienie za Jego cudowne miłosierdzie na wieki. Amen. Bonaventura Rösler własnoręcznie wykonał to w roku 1557.''

Nad tymi kamiennymi pomnikami jeszcze w I poł. XIX w.  był fresk przedstawiający upadek wieży. Napisy są dziełem [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]], cenionego kaligrafa, którego inskrypcje spotykamy w farze na kilku  tablicach pamiątkowych i epitafiach, np. [[#Kruchta południowa (V)|w południowej kruchcie]], [[#Filar 8|na epitafium Andreasa Hertwiga]], [[#Wejście do północnej kruchty|w wejściu do północnej kruchty]].

====== Epitafium Johanna Friedricha Hadamera ======
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Hadamer Johann Friedrich epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Kamienny pomnik kupca Johanna Friedricha [[Herby mieszczan#Hadamer|Hadamera]] (zm. 1647) i jego żony Heleny z domu Seifart (zm. 1676)</div>
Plik:Hadamer Johann Friedrich epitafium herby.jpg|<div style='text-align:justify;>Herby na epitafium: Hadamer i herb matki Johanna Friedricha Elisabeth z domu [[Herby we Wrocławiu#Goldbeck|Goldbeck]]. Ojciec Johanna Friedriecha, Ambrosius, był doktorem obojga praw, syndykiem budziszyńskim i posłem do cesarzy Rudolfa II i Macieja II od Związku Sześciu Miast Łużyckich. Sam Johann urodził się w 1601 r. w Berlinie. Zostawił córki Elżbietę i pogrobowczynię Helenę.
</gallery>

====== Epitafium Kittelów ======
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Kittel epitafium.jpg|Epitafium rodziny Kittel, ok. 1650
Plik:Kittel epitafium herby.jpg|Herby na epitafium rodziny Kittel ([[Herby_mieszczan#Kittel|Kittel]], [[Herby_mieszczan#N.N.|Scholz?]] - pierwsza żona i [[Herby_mieszczan#Haunold_II|Haunold]] - druga żona).
</gallery>
Epitafium rodziny Kittel. Według opisu Luchsa z 1860 r. "pomnik rodziny Kittlów (9'x 4'), powstały około 1650 roku, z trzema alabastrowymi herbami u góry ([[Herby_mieszczan#Kittel| Kittlów]], [[Herby_mieszczan#N.N.|Scholzów?]] i [[Herby_mieszczan#Haunold_II|Haunoldów]]). Główna scena przedstawia chrzest Chrystusa. Obok niej znajdują się dwie kolumny, a przy każdej z nich cztery okrągłe pola, jedno pod drugim, obecnie zupełnie puste, prawdopodobnie kiedyś wyposażone w miedziane płyty. W górnym prawym rogu napis: Hans Kittel starszy zasnął w Panu w roku 16.. dnia...; Po tej samej stronie:  poniżej: Christian Kittel zasnął w Panu w roku 1621, 25 kwietnia, w wieku 22 tygodni, 5 godzin; dalej: Psalm 39: Herr lehre doch mich daß es ein Ende mit mir haben mus, und mein Leben ein Ziel hat und ich davon muß. Poniżej: Syr. 38: Gedencke an ihn wie er gestorben ist. So mustu auch sterben. Gestern wars an mir heut ists an dir. Lewa strona: 1) Maria Kittel z domu Scholz zasnęła w Panu w roku 1637, dnia 27 stycznia, w wieku 57 lat.  2) Anna Maria Kittel zasnęła w Panu w roku 1623, 29 maja, w wieku 26 tygodni, 3 dni. 3) Psalm 3: Ich liege und schlafe u. sicher wohne.  4) Psalm 17: Ich will schauen Dein u. nach Deinem Bilde. Na dole znajdowała się kiedyś metalowa płyta, prawdopodobnie z wizerunkiem zmarłych." <br> Już w 1860 r. epitafium było uszkodzone i nie miało wszystkich początkowych elementów, w tym inskrypcji, ale z tych wtedy zachowanych i znanych faktów z życia Hansa Kittla wynika, że zlecił on wykonanie epitafium po śmierci drugiej żony, Elisabeth Susanne [[Herby_mieszczan#Haunold_II|von Haunold Sacherwitz]] (zm. 16 II 1649), o czym świadczy umieszczenie jej herbu<ref>O tym, że  epitafium Hansa Kittla pojawi się na ścianie kaplicy wspomina też rękopis z 1649 r. podający inskrypcje w farze. "huc reperatur H hans Kittels Epitaphium" brzmi dopisek na marginesie opisu jednej z wiszących tam chorągwi <small>(Gołaszewski, Górski, Życie, śmierć ..., s. 215).</small></ref>. Urodzony 18 XII 1591 r. Hans pochodził z namysłowskiej rodziny mieszczańskiej. Prowadził z sukcesami i uznaniem kupieckie interesy we Wrocławiu. Zyski z nich pozwoliły mu nabyć kilka majątków (Wisznia Mała, Wysoki Kościół koło Trzebnicy i Średzina koło Milicza). Przez pewien czas był starszym wrocławskiej gildii kupieckiej, ale poza tym nie słychać o jego działalności publicznej i zasługach w niej, więc przyznane mu 26 VIII 1634 r. dziedziczne czeskie szlachectwo prawdopodobnie po prostu kupił. Po dwóch żonach wspomnianych w epitafium miał jeszcze dwie: Annę Marię von Pirch i Sybille Böhme, która go przeżyła. Przeżyła go również czwórka dzieci z małżeństwa z Elisabeth Susanne. Zmarł 6 II 1662 r., ale z jakiegoś powodu rodzina nie postarała się o uzupełnienie daty śmierci na epitafium. Pierwotnie wisiało ono na ścianie "małego kościółka", czyli rozebranej w 1848 r. kaplicy św. Materna.

====== Epitafia Jeremiasa Kätzlera i N.N. osoby ======
----
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Kätzler Jeremias epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>1.Rokokowe epitafium pochodzącego ze Strzegomia kupca Jeremiasa Kätzlera (1643-1707)</div>
Plik:Kätzler Jeremias epitafium 1925.jpg|1a. Epitafium Jeremiasa Kätzlera na zdjęciu z 1925 r. 
Plik:N. N. epitafium w hali wieży.jpg|<div style='text-align:justify;>2. Renesansowe epitafium nieznanej osoby. Inskrypcja u dołu, będąca cytatem z Apokalipsy św. Jana ( Ap 7,17).</div> 
</gallery>
# Pozbawione blaszanych elementów epitafium, które w 1860 r. Hermann Luchs opisuje w następujący sposób:  "Marmurowy pomnik (11' x 4') kupca Jeremiasza Kätzlera (zm. 1707). Napis brzmi: "Na chwałę uhonorowanego tytułem Pana Jeremiasza Kätzlera, znakomitego obywatela, kupca, cesarskiego poborcy podatku piwnego i burmistrza Strzegomia, a od roku 1697 do 1707 szacownego zarządcy magazynów i wybitnego przedstawiciela różnych szanowanych cechów, wysokiego urzędnika wrocławskiego. Urodzony 11 stycznia 1643 roku w Strzegomiu, 2 marca 1666 poślubił utytułowaną pannę Rosinę z domu Doberschin, i 12 października 1707 roku we Wrocławiu, w 65. roku swojego chwalebnego życia, pobożnie zmarł. Zasmucona wdowa i z 6 potomków pozostali 2 spadkobiercy, pani Regina, zamężna Putzer i pan Jeremiass, najmłodszy syn, chcieli oddać swoje ostatnie wyrazy miłości tym pomnikiem pamięci". Poniżej znajduje się nazwisko artysty G. Ressl. — Na dole na kamieniu (podczas gdy główny napis jest na miedzianej płycie): "Człowiek niemieckiej uczciwości / Bohater w żarliwej modlitwie / Odpoczywa po trudach życia / W tym miejscu grobu i chwały." — Epitafium to jest doskonałym przykładem stylu rokoko w jego najbardziej rozwiniętej formie. Szczególnie widoczne jest to w przepięknych, delikatnych ornamentach kwiatowych oraz aniołach wykonanych z białego marmuru z Przeworna. Na górze znajduje się portret zmarłego." Wspomniany portret widoczny jest na zdjęciu epitafium z 1925 r. Wykonawcą pomnika jest G. lub C. Ressl (ew. Ressler), który jest też prawdopodobnie twórcą [[Epitafia_i_płyty_nagrobne_na_zewnętrznych_ścianach_wrocławskiej_fary_elżbietańskiej#Epitafium_Johanna_Mentzela_(zm._1713)|epitafium Johanna_Mentzela_(zm._1713)]] na południowej elewacji fary oraz pomników w farze magdaleńskiej:  Benjamina Sommera (zm. 1722) i swojego mistrza Johanna Baumgarta (zm. 1708), a także upamiętnienia Wernera w kościele św. Barbary z 1717 roku.
# Renesansowe epitafium z końca XVI w. nieznanej osoby. U dołu inskrypcja, będąca cytatem z Apokalipsy św. Jana (Ap 7,17) Mocno zniszczone już w 1649 r., ale jeszcze w 1860 r. czytelna też górna inskrypcja, która z kolei była cytatem z Psalmu 126.  Epitafium wisiało wtedy na zewnętrznej, wschodniej ścianie wieży, na prawo od znajdującej się tam do dziś tablicy z płaskorzeźbą upadającej w 1529 wieży, nad epitafium zmarłego w 1643 r. Hansa Lorenza, również wiszącym w tym miejscu dzisiaj.

=== Filary w nawie południowej ===
----
Filary w nawie kolejno, poczynając od wschodu (ołtarza)
==== Filar 2. ====
----
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Konsola gotycka.jpg|Konsola gotycka z herbem (gmerkiem) w tarczy. 
Plik:Kirchenpauer Georg epitafiium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Jerzego [[Herby mieszczan wrocławskich#Kirchpauer|Kirchenpauera]] (zm. 1605) i jego żon: Magdaleny [[Herby mieszczan wrocławskich#Rothe|Rothe]] (zm. 1578) oraz Marii [[Herby mieszczan wrocławskich#Pucher|Pucher]].</div> 
</gallery>

==== Filar 3. ====
----
====== Epitafium Baltazara Schnabla ======
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Schnabel Baltazar.jpg|Epitafium Baltazara Schnabla i jego dwóch żon
</gallery>
Baltazar [[Herby mieszczan wrocławskich#Schnabel|Schnabel]] (1558 - 15 III 1631), kupiec przybyły do Wrocławia z Nördlingen w Szwabii. Epitafium jego i dwóch żon (Zuzanna (Susanna) z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Schreiter|Schreiter]] i Zuzanna (Susanna) z domu [[Herby mieszczan wrocławskich#Haunold-Sacherwitz|Haunold]]), ufundowane w 1652 r. przez synów Baltazara i Daniela.

====== Epitafium Andrzeja Dudycza ======
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Dudycz Andrzej epitafium.jpg|Epitafium Andrzeja Dudycza
</gallery>
Epitafium Andrzeja Dudycza (1533-1589). Węgierski szlachcic pochodzenia chorwackiego, polski indygena, humanista, dyplomata cesarski, pisarz, katolicki biskup Kninu i Peczu, potem działacz reformacyjny braci polskich i braci czeskich. Po 1576 r. mieszkał głównie we Wrocławiu i tu zmarł.

==== Filar 4. ====
----
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Filar 4 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Od lewej: epitafium Daniela von [[Herby mieszczan#Schilling|Schillinga]] (zm. 1563) oraz Johanna Christopha Meyera (zm. 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul  (zm. 1745).</div> 
Plik:Schilling Daniel epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Daniela von Schillinga (zm. 1563) i jego dwóch żon: zm. w 1557 r.  Hedwig z d. Rehdiger  i zm. w 1565 r. Apolonii z d. Reichel (herby  układzie: [[Herby mieszczan#Rehdiger|Rehdiger]], [[Herby mieszczan#Schilling|Schilling]], [[Herby mieszczan#Reichel|Reichel]]). Daniel to urodzony w Krakowie wrocławski kupiec. Studiował w Krakowie i w Wittenberdze. Odnosił sukcesy handlowe, inwestował w nieruchomości. Był założycielem wrocławskiej linii rodziny, której przedstawiciele  od następnego pokolenia weszli do rady miejskiej. Epitafium wykonał ok. 1565 r. Hans Fleiser (zw. Gruyter), który przybył do Wrocławia z Nijmegen. Charakterystyczna ornamentyka w duchu niderlandzkiego manieryzmu stała się właśnie modna we Wrocławiu, wcześniej niż w innych regionach Europy.</div>
Plik:Meyer Johann i Susana epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium wrocławskiego kupca Johanna Christopha Meyera (6 II 1692 - 27 XI 1747) i jego żony Susanny Christiany z d. Paul (Paulin) (31 I 1694 - 20 VI 1745). Dzieło Johanna Albrechta Siegwitza z 1749 r. Małżonkowie pobrali się w 1723 r. Mieli trzy córki, które ufundowały im epitafium. Inskrypcja: Durch ungeheuchelte Gottesfurcht, aufrichtige Menschenliebe u. treue Vorsorge vor geliebte Kinder wohlferdientes Denkmahl welches dem weiland Tit. Herrn Johann Christof Myer, vornehmen Kauf und Handelsmannes in dieser Königl. Haupt-Stadt Bresslau u desselben durch 22 Jahr werthgeachten Ehe-Gattin Tit. Frauen Susanne Christiana gebohrene Paulin durch die auch nach beyder Tode nie aufhörende kindliche Liebe dreyer Töchter errichtet worden.</div>
Plik:Meyer Johann i Susana epitafium fot. 1900-1925.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Christopha Meyera  i jego żony Susany Christiany z d. Paul. Fot. z pocz. XX w. Widoczne połączone portrety małżonków, obwiedzione przez pożerające własne ogony węże (symbol Wieczności). Podłożem jest marmurowa tablica z roccailową bordiurą, przechodząca strzelisty obelisk z inskrypcją, zwieńczony naczółkiem z Geniuszem Śmierci (rozpaczające putto). Poniżej uskrzydlony Chronos z kosą - personifikacja Czasu i personifikacja Prawdy (Veritas, gr. Aletheia).</div>
</gallery>

==== Filar V ====
----
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Filar 5 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Od lewej: epitafium Sebalda [[Herby mieszczan#Sauermann|Saurmana]] (zm. 1507) oraz renesansowe epitafium Simona [[Herby mieszczan#Ashelm|Ashelma]] (zm. 1559).</div>
Plik:Saurman Seblad epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Powstałe w 1508 r. epitafium Sebalda [[Herby mieszczan#Sauermann|Saurmana]] (zm. 1508). Wykonane z piaskowca przedstawia Opłakiwanie Chrystusa. Na dole klęczą zmarły i jego rodzina: po prawej stronie, jak zawsze, głowa rodziny, Sebald Saurman, z 14 synami; naprzeciwko po lewej stronie 8 żeńskich członków rodziny. Sebald urodził się ok. 1425 r. we frankońskim Gefrees. Obywatelstwo Wrocławia otrzymał w 1466 r. Zajmował się handlem dalekosiężnym przyprawami, barchanem, płótnem, jedwabiem i papierem. Był wieloletnim rajcą i ławnikiem.</div> 
Plik:Ashelm Simon epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;> Kamienne renesansowe epitafium Simona Ashelma (zm. 1559). Przybysz z Saksonii. Odniósł we Wrocławiu sukces jako kupiec. Był przez 17 lat rajcą oraz ławnikiem. W 1542 r. został nobilitowany do czeskiej szlachty. Żonaty z pochodzącą z Krakowa Elisabeth von Schilling (mosiężne herby [[Herby mieszczan#Ashelm|Ashelm]] i  [[Herby mieszczan#Schilling|Schilling]]). Nie mieli dzieci, ale w mieście osiedlili się też inni członkowie rodziny Ashelm. Epitafium uważane za najwcześniejszy przykład zastosowania rollwerku we Wrocławiu.</div> 
</gallery>

==== Filar VII ====
----
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Filar 7 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Josepha [[Herby mieszczan#Rindfleisch|Rindfleischa]] (1534-1598) i tarcza herbowa Georga Hermanna von [[Herby mieszkańców Wrocławia#Schweinitz|Schweinitz]] and Crain (1602–1667).<div>
Plik:Rindfleisch Joseph epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Josepha Rindfleischa (1534-1598) i jego żon. Brakuje znajdującego się w środku obrazu na miedzianej blasze. Przedstawiał on powitanie Jakuba i jego synów w Egipcie przez Józefa. U dołu obrazu klęczy rodzina. Po lewej widza Josef i jego 4 synów, po prawej 3 żony z 4 córkami. Herby: [[Herby mieszczan#Rindfleisch|Rindfleisch]] i matczyny [[Herby mieszczan#Monau|Monau]], niżej babki ojczystej [[Herby mieszczan#Banke|Banke]] i babki macierzystej [[Herby mieszczan#Ungeraten|Ungeraten]]; niżej żon: I Magdaleny von [[Herby mieszczan#Morenberg|Morenberg]], II Magdaleny von [[Herby mieszczan#Artzat|Artzat]] i III Justyny [[Herby mieszczan#Lindner I|Lindner]] ale przy którejś renowacji (1860?) omyłkowo namalowano herb [[Herby mieszczan#Błędne herby|Pucher]] (ten najniżej).</div> 
Plik:Schweinitz Georg Hermann.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa Georga Hermanna von Schweinitz und Crain (1602–1667), komendanta wojskowego Wrocławia od 1663. Notka biograficzna [[Herby mieszkańców Wrocławia#Schweinitz|tutaj]].</div> 
</gallery>

==== Filar VIII ====
----
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Filar 8 fe.jpg|<div style='text-align:justify;>8 filar; epitafium Caspara Feldnera (zm. 1646), fragment epitafium Andreasa [[Herby mieszczan#Hertwig|Hertwiga]] z 1560 r., tarcza herbowa  Adama Wentzela von [[Herby mieszczan#Reichel|Reichell]] und Schmoltz (1627-1668)<div> 
Plik:Feldner Caspar epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Drewniane epitafium Caspara Feldnera (zm. 1646). Pod przedstawiającym Ukrzyżowanie alabastrowym reliefem inskrypcja na blasze: ''Roku 1646, dnia 21 lutego zasnął w Panu w wieku 47 lat czcigodny Kaspar Feldner, urodzony w Lwówku na Śląsku, tutejszy obywatel i handlowiec. Z małżeństwa z Rosiną z domu Kauerhasin dzięki łasce Bożej spłodził 7 synów i 1 córkę. Leży w tej hali, pochowany pod numerem 80. Niech Bóg będzie dla niego łaskaw.''</div>
Plik:Hertwig Andreas epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>W 1560 r. radca cesarski Andreas [[Herby mieszczan#Hertwig|Hertwig]] zamówił swoje epitafium. Nie zamierzał jeszcze umierać ale wypadło pochwalić się niedawno  udostojnionym herbem (w 1557 r.). Zachowała się tylko tablica z inskrypcją prawdopodobnie  autorstwa [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]] (u dołu z prawej znajduje się monogram) oraz herb. Górna część została zniszczona podczas montowania drewnianej empory (1672-1672). Była to smukła arkada, w której było umieszczonych 5 alabastrowych reliefów ze scenami historii Nabala i Abigail. Twórcą był prawdopodobnie Hans Fleiser (Gruyter). Caspar był doktorem obojga praw, radcą Królewskiej Kamery Śląskiej. Dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Polyxeną de Corona z Padwy miał troje dzieci. Druga  żona, Lukrecja z d. [[Herby mieszczan#Huber|Huber]], wniosła mu po swoim pierwszym mężu Jakubie [[Herby mieszczan#Boner|Bonerze]] zamek w Wojnowicach.  Zmarł w 1575 r. W testamencie przekazał swój prawniczy księgozbiór bibliotece [[:Kategoria:Fara magdaleńska|fary magdaleńskiej]].</div>
Plik:Wenzel Adam 1668.jpg|<div style='text-align:justify;>Tarcza herbowa  Adama Wentzela von [[Herby mieszczan#Reichel|Reichell]] und Schmoltz (1627-1668). Ławnik w latach 1653-1660, od 1661 r. do śmierci rajca. 13. członek władz Wrocławia w rodzinie Reichelów.</div>
</gallery>

== Nawa północna ==
=== W nawie pólnocnej ===
====== Wejście do północnej kruchty ======
<gallery mode=Packed heights=320px>
Plik:Tablica 1568 Rosler.jpg|<div style='text-align:justify;>Tablica inskrypcyjna z 1568 r. autorstwa [[Bonaventura Rösler|Bonaventury Röslera]]. Umieszczona we framudze drzwi wejściowych, po lewej stronie. Marmurowa, o wymiarach 109 na 67 cm, ze zwieńczeniem w formie trójkąta, w którym krótka inskrypcja (Psalm 89). Pod nim główny tekst w dwóch kolumnach, czyli długi wiersz w jeżyku niemieckim ozdobną czcionką. Możliwe, że jego autorem jest sam twórca inskrypcji, czyli Rösler. Podobnie jak w wypadku niewielkiej [[Inskrypcja o zarazie w 1568 r.|tablicy w kruchcie południowej]] dotyczy epidemii dżumy w 1568 r. i powstała prawdopodobnie w czasie jej trwania, a na pewno pod wpływem emocji z nią zawiązanych. "Jest pięknym świadectwem poetyckiego talentu i gorącej wiary autora." Pod spodem znowu krótka inskrypcja na całej szerokości tablicy będąca cytatem z Ozeasza. Opis i tłumaczenie w sekcji artykułu [[Bonaventura Rösler#Tablica inskrypcyjna z 1568 r. w wyjściu do północnej kruchty fary elżbietańskiej|Tablica inskrypcyjna z 1568 r. w wyjściu do północnej kruchty fary elżbietańskiej]].</div>
</gallery>

=== Kaplice w nawie północnej ===
----
==== Kruchta północno-zachodnia (X) ====
----
Kruchta północno-zachodnia, nazywana niegdyś salą parafialną (Pfarhalle). Było to wyjście do gimnazjum św. Elżbiety usytuowanego po drugiej stronie ulicy.
----
<gallery mode=packed heights=230px caption="Widok wejścia do nawy północnej i ściana zachodnia">
Plik:Kruchta X F.A. c.jpg|<div style='text-align:justify;>Południowa ściana kruchty. Po obu stronach wejścia do nawy północnej kościoła fragmenty nieczytelnych herbów na tarczach herbowych trzymanych przez anioły. Widoczny jedynie kształt klejnotu herbowego po lewej stronie - patrz niżej. Z prawej nieczytelna tablica, możliwe że niezidentyfikowane epitafium - patrz niżej</div> 
Plik:Kruchta X F.A.jpg|<div style='text-align:justify;>Widok zachodniego fragmentu wejścia do nawy północnej i ściana zachodnia. Od lewej: nieczytelna tablica, możliwe że niezidentyfikowane epitafium, epitafium  Mauritiusa Castensa, epitafium Friedricha Scheffera.</div>
</gallery>
 
<gallery mode=packed heights=230px>
Plik:Kruchta X F.A. herb.jpg|1. Nieczytelny herb na lewo od drzwi do nawy północnej. 
Plik:Kruchta X F.A. b.jpg|2. <div style='text-align:justify;>Nieczytelna tablica na prawo do drzwi do nawy północnej; być może epitafium</div>
Plik:Castens Mauritius epitafium.jpg|3. Epitafium Mauritiusa Castensa (zm. 1742)
</gallery>
1. Nieczytelny herb na lewo od drzwi do nawy północnej. Widoczny jedynie zarys klejnotu herbowego. 2. Nieczytelna tablica na prawo do drzwi do nawy północnej; być może niezidentyfikowane epitafium. 3. Kamienne barokowe epitafium archidiakona Mauritiusa Castensa (zm. 1742). Nad inskrypcją był miedziorytowy portret zmarłego. Treść napisu: ''Na chwałę Wszechmogącego Boga. Tutaj spoczywa po pracowitym życiu w Bogu, z którym jest jego dusza, Maurycy Castens, magister sztuk wyzwolonych. Po tym, jak najpierw był duchownym przy kościele Świętej Trójcy, a następnie archidiakonem i seniorem w tutejszym kościele przez 17 lat, wiernym przewodnikiem na drodze do nieba, 15 listopada 1742 roku, mając 50 lat, 8 miesięcy i 2 dni, odszedł do wieczności; przez 10 lat wierny mąż swojej ukochanej Susanny Elżbiety, z domu Speil. Drogą, o wędrowcze, idźmy tam, wznosząc nasze dusze. Na koszt spadkobierców.''

====== Epitafium Friedricha Scheffera ======
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Friedrich Scheffer epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Friedricha Scheffera (zm. 1607) i jego żony Dorothei Schimmonin.</div>
Plik:Scheffer herb na epitafium.jpg|Herb Scheffer na epitafium
</gallery>
Na zachodniej ścianie, na prawo do epitafium Mauritiusa Castensa,  wisi kamienne epitafium Friedricha Scheffera (Schaffera, Schaeffera) (zm. 20 XI 1607) i jego żony Dorothei Schimmonin (Schimmon) (zm. 22 XI 1607). Według opisu z 1860 r. (Luchs, Die Denkmäler, s. 98,99) główne przedstawienie na miedzi ukazuje Chrystusa jako dobrego pasterza. U góry herb zmarłego, a pod nim napis: Pastorum summus pastor, Adesto ovibus princeps. Pod obrazem znajduje się rodzina zmarłego; żona oznaczona herbem Schimmonów.  Poniżej napis: "Anno 1607, 20 listopada, w Bogu zasnął czcigodny i szanowany pan Friedrich Scheffer starszy, obywatel tego miasta, w wieku 54 lat. Następnie, 22 tego miesiąca, również w Bogu zasnęła szlachetna i cnotliwa pani Dorothea Schimmonin, jego żona, w wieku 52 lat; niech Bóg okaże im i nam swoją łaskę." Na końcu podpis artysty: O. R. Pozostał tylko herb Schefferów u góry. Wbrew temu, co pisze Oszczanowski (Dekoracja malarska, s. 41), epitafium nie musiało wisieć pierwotnie na zachodniej ścianie. Luchs (Die Denkmäler, s. 98) widzi je w swoim czasie na ścianie południowej.

==== Kaplica rodziny Rehdiger (XII) ====
----
XII kaplica na planie ([[:Plik:Wrocław św. Elżbieta kaplice.jpg|fot. 1 na dole strony]]), współcześnie, od  4 września 2011, kaplica Kresowian św. Andrzeja Boboli. 

<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Uthmann Hans zm. 1579 Zmartwychwstanie.jpg|<div style='text-align:justify;>Zmartwychwstanie. Fragment epitafium Hansa [[Herby mieszczan wrocławskich#Uthmann und Rathen|Uthmana]] (zm. 1579). Była to alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca Zmartwychwstanie. Pod nią znajdowała się inskrypcja zawierająca fragment pierwszego Listu do Koryntian, a jeszcze niżej  inskrypcja z tekstem informującym o śmierci Hansa. Ta ostatnia część również się zachowała i jest teraz na [[#Ściana południowa (VIII)|południowej ścianie w kaplicy Uthmannów.]] Dzieło przypisywane jest  Friedrichowi Grossemu starszemu (1740-1788).</div> 
Plik:Prockendorff 1517.jpg|[[Podstawa ołtarza Prockendorffów|Podstawa ołtarza Prockendorffów z ok. 1517 r.]]|link=Podstawa ołtarza Prockendorffów
</gallery>

=== Filary w nawie północnej ===
----
==== Filar 2. N ====
----
====== Epitafium Johanna Crato von Krafftheim ======
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium.jpg|<div style='text-align:justify;>Epitafium Johanna Crato von Krafftheim (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585)</div>
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium b.jpg|<div style='text-align:justify;>Herb Johanna [[Herby mieszczan#Crato|Crato]] von Kraffteheim podniesionego do dziedzicznej czeskiej szlachty przez cesarza Ferdynanda I w 1563 r.</div> 
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium d.jpg|Scena Sądu Ostatecznego autorstwa Gerharda Hendrika.  
Plik:Crato von Krafftheim Johann epitafium c.jpg|Herb Marii [[Herby mieszczan#Scharf|Scharff]] von Werth
</gallery>
Na drugim filarze w nawie północnej epitafium Johanna Crato (Cratona) von Krafftheim (Crafftheim) (1519-1585) i jego żony Marii Scharff von Werth (zm. 1585). Johann był wybitym lekarzem wywodzącym się z wrocławskiej plebejskiej [[#Epitafium inskrypcyjne rodziców Johanna Crato von Krafftheim|rodziny Krafftów]]. Od 1560 r. do 1580 r. sprawował  funkcję osobistego lekarza trzech kolejnych cesarzy z rodu Habsburgów: Ferdynanda I, Maksymiliana II i Rudolfa II. Pomnik ufundowany przez syna  powstał ok. 1588 r. Zadziwia wirtuozerią techniczną, przypominającą wyrób jubilerski. Główna scena to rzeźbiony w alabastrze relief Sąd Ostateczny. Niżej klęczy zmarły ze swoim synem Johannisem Baptistą, a naprzeciw zmarła żona Maria (pierwsza z prawej) z również już zmarłymi córkami Anną i Anną Marią oraz prawdopodobnie żona syna Anna von [[Herby mieszczan#Heugel|Heugel]]. Na samej górze herb [[Herby mieszczan#Crato|Crato]] otrzymany przez Johanna od cesarza, a na dole herb żony [[Herby mieszczan#Scharf|Scharff]].

==== Filar 4.N ====
----
====== Epitafium Johanna Gottlieba Neumanna ======
<gallery mode=packed heights=260px>
Plik:Johann Gottlieb Neumann epitafium.jpg|Johann Gottlieb Neumann
Plik:Johann Gottlieb Neumann.jpg|Johann Gottlieb Neumann, portret na epitafium
Plik:Neumann herb na epitafium.jpg|Herb na epitafium
</gallery>
Epitafium Johanna Gottlieba [[Herby mieszczan#Neumann I|Neumanna]] (ur. 15 IV 1657 w Pirnie, zm 29 lipca 1735 r. we Wrocławiu). Wrocławski kupiec, nobilitowany prawdopodobnie w 1709 r. Od 1715 r. przewodniczył radzie parafialnej. Metalowe rokokowe epitafium autorstwa Augusta Schneidera (na dole sygnatura: Aug. Schneider fecit) ufundowane przez synów. Na [[#Kaplica_rodziny_Uthmann_(VIII)|ścianie południowej kaplicy Uthmannów]] wisi mosiężna płyta z takim samym herbem, jak na epitafium. Pochodzi ona prawdopodobnie z płyty nagrobnej Johanna Gottlieba.
{{stub 2}}

== Rzut poziomy kościoła pw. św. Elżbiety ==
<gallery mode=packed heights=320px>
Plik:Wrocław św. Elżbieta kaplice.jpg|1. Rzut poziomy kościoła: liczby rzymskie to kaplice.
Plik:Plan św. Elżbieta.jpg|2. Luchs, rzut poziomy kościoła: liczby rzymskie to kaplice, pogrubione liczby arabskie to filary. 
</gallery>

== Literatura ==
=== Epitafia i płyty nagrobne ===
* Czechowicz Bogusław. ''Nagrobki późnogotyckie na Śląsku.'' Wrocław: 2003.
* Dobrzeniecki Tadeusz. ''Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Muzeum Narodowe w Warszawie.'' Warszawa: 1972
* Braune Heinz, Kloss Ernst, Wiese Erich. ''Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters : kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926.'' Leipzig: 1929. (cBW 41)
* Burgemeister Ludwig, Grundmann Günter. ''Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2.'' Breslau: 1933. (cBW 5)
* Gołaszewski J., Górski A. ''Życie, śmierć i zbawienie. Inskrypcje kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle rękopisu z 1649 roku.'' Wrocław, 2016. (cBW 20)
* Kaczmarek Romuald. ''Rzeźba architektoniczna XIV wieku we Wrocławiu.'' Wrocław: 1999. (cBW 23)
* Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. ''Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. Zarys katalogu.'' W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku III. Poznań-Wrocław: 1990, s. 87-118 (cBW 27)
* Luchs Hermann. ''Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche.'' Breslau: 1860 (cBW 17)
* Lutsch Hans. ''Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau.'' Breslau: 1886. (cBW 51) (1 Rheinländischer Fuß =  313,85 mm łokieć = 2 o 1/8 stopy = 666,8 mm)
* Łobodzinska Patrycja. ''Pamięć umiejscowiona. Rekonstrukcja wyposażenia i topografii artystycznej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu w latach 1350-1525''. Poznań: 2018. (cBW 24)
* Mandziuk Józef. ''Katalog ruchomych zabytków stuki sakralnej w archidiecezji wrocławskiej. Tom I.'' Wrocław: 1982. 
* Nickel Walther. ''Ein Breslauer Epitaph des 18. Jahrhunderts von dem Bildhauer Reßl.'' Schlesische Monatshefte, 1925, Jg. 2, Nr. 10, s. 530-532.  
* Oszczanowski Piotr. ''Bazylika św. Elżbiety.'' Wrocław: 2003.
* Oszczanowski Piotr. ''Dekoracja malarska i rzeźbiarska kruchty północno-zachodniej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu.'' Quart : kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego , 6 /3 (17) (2010) s. 39-52. (cBWr 21)
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd I. Alphabetisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50a)
* ''Schlesiens Grab-Denkmale und Grab-Inschriften : Alphabetisches Register, Chronologisches Register der Graf A. J. Hoverden'schen Sammlung. Bd II. Chronologisches Register.'' Breslau: 1870 (cBW 50b)
* * Sztuka Wrocławia. Broniewski Tadeusz, Zlat Mieczysław red. Wrocław: 1967.

=== Mieszczanie ===
* ''Breslauer Stadtbuch enthaltend die Rathslinie von 1287 ab und Urkunden zur Verfassungsgeschichte der Stadt.'' Red. Markgraf H., Frenzel O. Codex Diplomaticus Silesiae T.11. Breslau: 1882.
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 1: 1345-1420.'' Wrocław: 2011.
* Goliński Mateusz. ''Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji. Część 2: 1421-1500.'' Wrocław: 2015. 
* Jujeczka Stanisław, Kupeć Krzysztof. ''Urzędnicy miejscy Legnicy do 1740/1741 roku.'' Toruń: 2012.
* Jurek Tomasz. ''Obce rycerstwo na Śląsku.'' Poznań: 1998.
* Pfeiffer Gerhard. ''Das Breslauer Patriziat im Mittelalter.'' Leipzig: 1929.
* Klose Samuel Benjamin. ''Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens herausgegeben von Gustav Adolf Stenzel.'' Breslau 1847.
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 1 (A-F).'' Dortmund: 1986.
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 2 (G-K).'' Dortmund: 1987.
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 3 (L-R)''. Dortmund: 1988.
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 4 (S-U).'' Dortmund: 1990.
* Pusch Oskar. ''Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd 5 (V-Z).'' Dortmund: 1991. 
* Schellenberg Alfred. ''Schlesisches Wappenbuch. Bd. 1.'' Görlitz: 1938. (cBW 46)
* Siebmacher Johann, opracowanie Blážek Konrad. ''Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz. Teil 2.'' Nürnberg: 1890.
* Sinapius Johan. ''Des Schlesischen Adels Anderer Theil Oder Fortsetzung Schlesischer Curiositäten.'' Leipzig und Breslau: 1728.
* Stein Rudolf. ''Der Rat und die Ratsgeschlechter des alten Breslau.''  Würzburg: 1963.
___
* ''Historia Śląska. Tom I do roku 1763. Część II od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w.'' Red. Maleczyński Karol. Wrocław: 1961. 
* Kębłowski Janusz. ''Marmurowe płyty nagrobne Stanisława Sauera i Henryka Rybischa we Wrocławiu. Ze studiów nad renesansową rzeźbą na Śląsku'' Biuletyn Historii Sztuki Tom 21 ( 1959), Nr 2, s. 234-236. (cBW 47)
* Oszczanowski Piotr. O dwóch rzeźbach z początku wrocławskiego renesansu. Na marginesie twórczości Andreasa Walthera. Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, 4(26), s. 91-99. (cBW 48)
* Białostocki Jan. ''Kompozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI wieku'' W: tegoż, Symbole i obrazy. T. 1, Warszawa 1982, s. 200-213. 
* Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku. W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 26)
* Kaczmarek Romuald, Witkowski Jacek. ''Gotyckie epitafia obrazowe na Śląsku.'' W: Sztuki plastyczne na średniowiecznym Śląsku II. Poznań-Wrocław: 1990. (cBW 27)
* Kębłowski Janusz. ''Renesansowa rzeźba na Śląsku 1500-1560.'' Poznań 1967. 
* Kębłowski Janusz. ''Nagrobki gotyckie na Śląsku.'' Poznań: 1969. (z)
* Kębłowski Janusz. ''Treści ideowe gotyckich nagrobków na Śląsku.''. Poznań: 1970. (z)
* Wiesiołowski Jacek. ''Pozycja społeczna artysty w polskim mieście średniowiecznym.'' W: Sztuka i ideologia XV wieku. Warszawa: 1978, s. 67-78.

{{Przypisy}}
[[Kategoria:Fara elżbietańska]]