Kapliczka domkowa w Puszczy Białej koło Broku
W Puszczy Białej, na zjeździe z tzw. traktu napoleońskiego do wsi Bojany koło Broku (woj. mazowieckie, pow. ostrowski), znajduje się drewniana kapliczka domkowa z gankiem i sygnaturką (52°41'15.8"N 21°48'15.4"E). Ufundowana została przez mieszkańców Bojan i Brzostowej w latach 30. XX w. i wykonana przez miejscowego cieślę Aleksandra Krawczykowskiego z Bojan.
Ten sam mistrz stolarski konserwował ją, według tablicy w kapliczce, w 1959 r. Pierwotnie miała wezwanie św. Magdaleny i był w niej obraz tej świętej, lecz został skradziony w latach 70. XX w. Od 1982 r. wisi w kapliczce kopia obrazu Matki Boskiej Bolesnej z Lichenia.
Według mieszkańców Bojan kapliczka ta została postawiona na miejscu dawnej pustelni. Miał w niej mieszkać w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. pustelnik, który zmarł w latach 30. tegoż wieku. Po jego śmierci domek (kapliczka), w którym mieszkał, zniszczał, czy też go rozebrano w nieokreślonym czasie, a po latach okoliczni mieszkańcy, pamiętając o uświęconym miejscu, wystawili kapliczkę. Opowiada się również, że w "zamierzchłych czasach w tym miejscu stał kościółek drewniany, potem kapliczka. W latach XXX-tych XX w. mieszkańcy Brzostowej i Bojan ufundowali nową kapliczkę"[1].
Trudno dziś dociec, czy między kapliczkami (budynkami) była przerwa czasowa, czy też nie. Możliwe, że przez jakiś okres uświęcone miejsce znaczył tylko drewniany krzyż. Mapa topograficzna Królestwa Polskiego z 1839 r. potwierdza, że dokładnie tu znajdował się obiekt opisany w legendzie mapy jako kapliczka drewniana (fot. 12). Informacja ta czasowo odnosi się do legendy o pustelniku. Z kolei w drugiej poł. XIX w. Oskar Kolberg w swoim Obrazie etnograficznym. Tom IV Mazowsze Stare, Mazury, Kurpie (Kraków 1888) daje na stronie 26 następujący przypis dotyczący okolic Broku: W lesie Żurawienieckim do leśnictwa Brok należącem, jest tak zwana pustelnia św. Magdaleny, gdzie mają być w ziemi niezmierne skarby zaklęte. Są one nawet raz do roku, ale tylko na chwilę, widzialne dla pobożnych. Zapis potwierdza zarówno ciągłość obiektu sakralnego, na rozstaju "traktu napoleońskiego" w kierunku Bojan, jak i uprawdopodabnia opowieści o pustelni i pustelniku. Jednocześnie podaje ciekawą informację o legendzie związanej z kapliczką, według której zakopane są koło niej skarby, które raz do roku można zobaczyć. Opowieść ta została zapomniana i nie funkcjonuje wśród mieszkańców. Pojawia się natomiast czasem nazwa "kapliczka Rysia". Jest to tłumaczone tym, że pustelnik miał być nazywany Rysiem.
Historia miejsca
W 2022 r. ukazał się artykuł, pozwalający cofnąć historię miejsca aż do I poł. XVIII w.[2]. Autorzy, dokonując analizujący osiemnastowiecznej mapy koryta Bugu na wysokości Broku, dokonali też ustaleń dotyczących zaznaczonego na mapie obiektu sakralnego w miejscu dzisiejszej kapliczki (Pustelnia, kaplica Maryey Magdalany). Mapa znajduje się w archiwum klasztornym zgromadzenia ss. wizytek w Warszawie i została wykonana ok. 1770-1780 r. Nie jest zatytułowana; pokazuje okolice Broku (własność biskupów płockich) i Morzyczyna Włościańskiego (własność wizytek). Cytat z artykułu: Dodatkowo na prawym brzegu Bugu, na wschód od Broku oznaczona została kaplica pw. św. Marii Magdaleny (fot. 12 0 13) z mieszkającym tam pustelnikiem. Według mapy była ona położona w lesie, co potwierdza wizytacja z 1740 r. Informacja o niej pojawia się także w wizytacji z 1767 r. Na podstawie obydwu tych źródeł wiadomo, że kaplica została założona przez biskupa Ludwika Załuskiego (biskup płocki 1699–1721) i że w 1740 r. zamieszkiwał ją eremita ojciec Zawada z pomocnikiem, w 1767 r. zaś Jakub Zdzieborski. Nie ma o niej informacji we wcześniejszych wizytacjach z 1711 i 1724 r. Oznacza to, że była wówczas w budowie i na pewno nie została ukończona w pełni w 1740 r.[3], choć – jak podaje wizytacja – były tam już trzy cele pustelnicze, dwa ołtarze, sprzęt liturgiczny, a całość została też pokryta gontem. Zapewne prowadzono w niej posługi w ograniczonym zakresie[2]. Można przypuszczać, że kaplica powstała w związku z ożywionym osadnictwem Kurpiów z Puszczy Zielonej w Puszczy Białej. Do wyludnionych po III wojnie północnej puszczańskich wsi od lat 30. do lat 70. XVIII w. biskupi płoccy sprowadzili około 300 rodzin kurpiowskich (Osadnictwo kurpiowskie w Puszczy Białej). Wizytacje z lat 1781, 1782 i 1783 nie wspominają już o kaplicy i pustelniku[2]. Z kolei na mapie departamentów płockiego i białostockiego prowincji Nowe Prusy Wschodnie (po III rozbiorze Polski w 1795 r. już całe Mazowsze znalazło się w Królestwie Prus) z lat 1795–1800 zaznaczona jest w tym miejscu kapliczka (fot. 14). Obok niej dwa zabudowania, a całość opisana jest słowem Einsiedlung (osada). Być może jest to już ten czas, o którym mówi wspomniany wyżej legendarny przekaz mieszkańców o pustelniku, który zmarł w latach 30. XVIII w. Funkcjonowanie wtedy pustelni i śmierć pustelnika potwierdzają pośrednio Akta tyczące się pustyni S. M. Magdaleny w leśnictwie brokowskim (Archiwum Państwowe w Płocku, Komisja Wojewódzka i Rząd Gubernialny Płocki, Sekcja Dóbr i Lasów Państwowych, sygn. 357)[2]. Wynika z nich, że miejsce to było obiektem konfliktu, gdyż urząd leśny w Broku chciał je przejąć dla strzelca leśnego.
Po 2002 r. kapliczka przeszła kolejny remont. Daszek kryty papą został zamieniony na blaszany. Wymieniono też elementy konstrukcji. Kapliczka zachowała swój kształt, jednak forma została mocno uproszczona. Niestety nawet w Puszczy Białej współczesne rzemiosło ciesielskie nie dorównuje temu sprzed kilkudziesięciu lat. W niezmienionej formie pozostała sygnaturka (zdjęcia 1, 2, 3, 5 sprzed remontu, zdjęcia 4,6,7 po remoncie).
Wnętrze kapliczki to zbiór dewocjonaliów, takich jak obrazy, figura Matki Boskiej, Chrystusa, figurki świętych i aniołki. W 2001 r. w centralnym miejscu wisiał amatorski obraz Matki Boskiej Bolesnej z Lichenia autorstwa córki budowniczego kapliczki (fot. 8). W 2013 r. wisi on na prawej ścianie kapliczki, a na lewej jest inny amatorski obraz Matki Boskiej Licheńskiej (fot. 10).
Koło kapliczki stoi typowy dla Puszczy Białej, jak i dla innych regionów Mazowsza, wysoki drewniany krzyż (fot. 7).
-
2. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2001
-
3. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2001
-
4. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2013
-
5. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 1999
-
6.Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2013
-
7. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2013
-
8. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2001
-
9. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2013
-
10. Kapliczka przydrożna, Brok, fot. 2013
-
11. Kapliczka przydrożna w Broku, inskrypcja, fot. 2013
-
12. Fragment mapy z lat 70. XVIII w. z zaznaczoną kaplicą; jej opis: Pustelnia, kaplica Maryey Magdalany
-
13. Jeden z czterech arkuszy mapy z fot. 12
-
14. Pruska mapa z końca XVIII w.; okolice Broku
-
15. Mapa 1839
Zobacz:
| Publikacja - 2013 r. |
| Aktualizacja - 2023 r. |
Przypisy
- ↑ Tak opisuje historię kapliczki drewniana tablica znajdująca się wewnątrz (fot. 11)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Tomasz Związek , Dariusz Brykała. Rzeka, młyny, wyspy i siano. Późnonowożytna mapa okolic Broku nad Bugiem w kontekście procesów środowiskowych. Studia Geohistorica, 2022, 10, s. 28-52.
- ↑ Kosciołek sub titulo s. Mariae Magdalenae nondum consecratum ab Illustrisimo et Reverendisimo Ludovico Załuski episcopo Plocensi benedictum (Kapliczka pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, jeszcze niekonsekrowana przez Biskupa Płockiego, Księdza Ludwika Załuskiego)
