Tekst źródłowy strony Figura św. Jana Nepomucena w Okrzeszynie

[[Plik:Okrzeszyn Nepomucen figura.jpg|thumb|400px|1. Św. Jan Nepomucen w Okrzeszynie, fot. 2014]]
'''Okrzeszyn''' w gm. Lubawka, w pow. kamiennogórskim. Przed 1945 r. Albendorf, a krótko w 1945 i 1946 Albinów.  

'''Figura [[Święty Jan Nepomucen|św. Jana Nepomucena]] z 1726 r. na moście nad Beczkowskim Potokiem''' (<small>50°36'48.7"N 16°01'39.3"E</small>) wpadającym tu do rzeczki Szkło (zlewnia Morza Północnego). Wioska leży w tzw. worku okrzeszyńskim, niewielkim terenie, razem z Uniemyślem,  na południe od Chełmska Śląskiego, otoczonym z trzech stron  granicą z Czechami. Obie wioski  wyludniają się od lat. W 1925 w Okrzeszynie mieszkało 606 osób, w 1939 - 550<ref name="Pohlendt">Pohlendt Heinz. ''Die Landeshuter Passlandschaften, Priebatschs Buchhandlung.'' Breslau: 1938.</ref>. Po powojennej wymianie ludności wieś nie osiągnęła nigdy wcześniejszego zaludnienia, a w  2001 r. mieszkało w niej 278 osób, w 2011 - 206. Komunikacja "worka" z resztą kraju jest utrudniona tym, że przez zabytkowe Chełmsko Śląskie, przez które prowadzi jedyna droga, utrudniony przejazd mają ciężkie samochody. Wieś była przez wieki własnością krzeszowskich cystersów. Pod koniec XIII w. podarował ją  klasztorowi  książę świdnicki Bolko I Surowy i do kasaty zakonów w Królestwie Prus w 1810 była własnością zakonną. 

Cystersi z Krzeszowa byli właścicielami wielu wsi w okolicach swojej siedziby (fot. 8) i udało im się ostatecznie w większości z nich utrzymać swoich poddanych przy wierze katolickiej. Również na ich terenie reformacja w pewnym momencie zaczęła dominować, zwłaszcza w latach wojny trzydziestoletniej, ale późniejsza akcja rekatolizacyjna przyniosła rezultaty. Duże zasługi w tym zakresie położył opat Bernhard Rosa (opat od 1660), który mówił o objęciu tym działaniem zwłaszcza wsi Okrzeszyn, Uniemyśl, Niedamirów, Opawa<ref name="Lubawka historia">Wiszewski Przemysław. ''Świat na pograniczu. Dzieje Lubawki i okolic do 1810 r.'' Wrocław: 2015, s. 166.</ref>. Były to miejscowości leżące w pobliżu dóbr promujących protestantyzm Schaffgotschów. Do pomocy sprowadził w 1663 r. do Krzeszowa karmelitów<ref name="Lubawka krajobraz 1">Gliński Radosław, Patała Agnieszka. ''Krajobraz kulturowy gminy Lubawka.'' Wrocław: 2017, s. 109.</ref>.  W rezultacie ostała się  całkiem spora enklawa katolicka w protestanckim morzu okolicy (fot. 9).  Obszar ten do dziś łatwo jest zidentyfikować w terenie. Wyróżnia się bardzo dużym nasileniem obiektów małej architektury sakralnej (figury wolno stojące, kapliczki, krzyże) praktycznie niewystępujących na terenach protestanckich. Wiele tych obiektów powstało z inicjatywy czy fundacji krzeszowskich zakonników i stanowiło element akcji rekatolizacyjnej. Jak wynika z mapy rozmieszczenia wyznań religijnych na Śląsku (fot. 9), tereny dóbr zakonnych były na początku XIX w. praktycznie jednolicie katolickie (ponad 90% mieszkańców to katolicy) i sytuacja nie zmieniła się wiele do 1945 r., pomimo kasaty zakonu w 1810 r. W Okrzeszynie na 606 mieszkańców w 1925 r. katolicyzm wyznawało 84%<ref name="Pohlendt"/>. 

Jednym z narzędzi kontrreformacji był św. Jan Nepomucen. Ten średniowieczny praski prałat, który zginął męczeńską śmiercią, wplątawszy się w polityczne rozgrywki o władzę materialną pomiędzy królem a Kościołem, stał się jedną z ikon kontrreformacyjnej sztuki barokowej. Jego kult tlił się praktycznie od śmierci (1393), ale przybrał mocno na sile staraniami jezuitów w II poł. XVII w. Doprowadzono do beatyfikacji (1721) i kanonizacji (1729). Protestanci twierdzili, że kult został sztucznie wywołany celem przysłonięcia popularnego wśród Czechów Jana Husa<ref name="Fros">Fros Henryk, Sowa Franciszek. ''Jan Nepomucen'' W: Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny. Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, 1975.</ref>. Jak by nie było, nie tylko w Czechach, ale w całym władztwie Habsburgów zaroiło się od pomników Jana z Pomuka. Wolno stojący monument sakralny, prezentujący poza kościołami wyobrażenia kultowe, stał się w okresie kontrreformacji i dominującej wtedy sztuki barokowej operatywnym środkiem przekazu treści dogmatycznych, docierającym szerzej i głębiej niż tylko do uczestników kościelnych obrzędów. Ogromna liczba zachowanych takich obiektów stanowi do dziś  typowy element pejzażu terenów katolickich. Jest to bardzo widoczne na Dolnym Śląsku w zderzeniu z pozbawionym tego elementów pejzażu proprotestanckim dominującym w regionie. Postać św. Jana Nepomucena nadawała się specjalnie do celów "propagandowych" ze względu na przypisywane mu patronaty. Szczególne znaczenie mała w tym względzie "tajemnica spowiedzi". Św. Jan Nepomucen został uczyniony męczennikiem tajemnicy spowiedzi i  patronem dobrej spowiedzi. W dyskusji teologicznej z protestantami, którzy nie uznawali spowiedzi indywidualnej, figury św. Jana miały przypominać wiernym i  wątpiącym, jak ważna jest spowiedź i że jej tajemnica jest bezwzględnie zachowywana. Kwestionowali to nieraz protestanci, twierdząc, że księża katoliccy są na usługach cesarskiej władzy. Święty był także patronem dobrej sławy, a ze względu na sposób  śmierci  (utonął zrzucony po torturach z mostu)  był opiekunem tonących oraz orędownikiem podczas powodzi i patronem mostów. W samym opisywanym władztwie cystersów powstały  w XVIII w. pomniki św. Jana Nepomucena w  Kochanowie, Olszynach, Gorzeszowie, Jawiszowie (2), Krzeszowie, Czadrowie, Lubawce, Błażejowie, Chełmsku Śląskim i ten w Okrzeszynie.

Figura w Okrzeszynie pochodzi z I połowy XVIII w. Na cokole znajduje się praktycznie nieczytelna inskrypcja (fot. 3), która  brzmi według przekazów ''Sit Tibi Deus  Atque laus in beato Joanne Nepomuceno''<ref name="Książek">Książek Stanisław. ''Mała architektura sakralna Kotliny Kamiennogórskiej.'' Kamienna Góra: 2001, s. 52.</ref>. Inskrypcja jest [[chronostych]]em, gdyż widać wyróżnione litery w środku wyrazów, będące jednocześnie cyframi rzymskimi, np. przedostatnia litera w trzecim rzędzie, czyli '''V''' między literą a i literą s. Jako chronostych zawiera chronogram będący zapisem daty powstania. Odpowiednie litery podawanej inskrypcji dają datę 1675. S'''I'''t T'''I'''b'''I''' '''D'''e'''V'''s Atq'''V'''e '''L'''a'''V'''s '''I'''n beato '''I'''oanne Nepo'''MVC'''eno (1+1+1+500+5+5+50+5+1+1+1000+5+100 = 1675) - nie jest to więc podawana w opracowaniach I połowa XVIII w. Poza tym data ta jest nieprawdopodobna też ze względu na to, że okrzeszyńska figura byłaby starsza od pierwszej znanej rzeźby świętego, która stanęła na moście Karola w Pradze w  1683 r. i stała się wzorem, z którego korzysta też pomnik w Okrzeszynie. Z dokładnej analizy widoku inskrypcji i treści chronostychu można wywnioskować, że w podawanym odczycie brakuje jednego słowa. Pomiędzy ''Deus'' a ''Atque'' należy wstawić wyraz ''Gloria''. W inskrypcji to pierwsze słowo w drugiej linii, które wyraźnie zaczyna się od G i kończy IA. Tekst chronostychu (inskrypcji) brzmi wobec tego  S'''I'''t T'''I'''b'''I''' '''D'''e'''V'''s G'''L'''or'''I'''a Atq'''V'''e '''L'''a'''V'''s '''I'''n beato '''I'''oanne Nepo'''MVC'''eno i daje datę 1726 (doszły L oraz I, czyli 1+1+1+500+5+50+1+5+50+5+1+1+1000+5+100 = 1726). 

Pomnik na mostku w Okrzeszynie powstał więc w 1726 r. W 1726 r. zmarł opat Dominicus Geyer, a kolejny, Innocenty Fritsch, formalnie został wybrany w 1727, ale jako wyznaczony przez chorego Geyera zarządzał już opactwem w 1726. Bardzo możliwe, że dwie pierwsze litery z pięciu widniejących pod chronostychem (fot. 3) to inicjały opata I F.  W przeciwieństwie do ustalenia daty to jednak tylko domysł.  

Jak wspomniano wyżej, rzeźba przedstawia św. Jana Nepomucena według kanonu, który został stworzony przez pomnik na moście Karola w Pradze, odlany w brązie  przez Wolfganga Hieronima Heroldta z Norymbergi według drewnianego modelu praskiego rzeźbiarza Jana Brokoffa. Przedstawia on Jana jako kapłana w barokowym stroju prałata. Chociaż zdekapitowane i pouszkadzane, dzieło wygląda na pracę wysokiej klasy. Krzeszowskie opactwo współpracowało w tym czasie z  kilkoma artystami.  Za chwilę, bo w 1728 r., opat Innocenty rozpoczął budowę nowego kościoła klasztornego, który uważany jest za perłę środkowoeuropejskiego baroku. Oprawę rzeźbiarską opracował  syn Jana Brokoffa, Ferdinand Maximilian Brokoff, ale to nie on jest autorem okrzeszyńskiej rzeźby. Pojawił się w Krzeszowie w 1729, a już w 1730 z powodu choroby wrócił do Pragi. Dzieło kończył jego  uczeń  Antoni Dorazil, który do Krzeszowa przybył razem z Brokoffem. Zakonnicy składali też zamówienia u znanego świdnickiego rzeźbiarza [[Pomniki św. Jana Nepomucena autorstwa Georga Leonharda Webera|Georga Leonharda Webera]]. Już na początku XVIII w. stworzył on dla cystersów figurę Maryi z Dzieciątkiem na kolumnie do położonego na południowo-wschodnim skraju ich posiadłości [[:Plik:Kochanów kolumna maryjna.jpg|Kochanowa]]<ref name ="Czechowicz">Czechowicz Bogusław, Dobrzyniecki Arkadiusz. ''Kolumna Maryjna w Kochanowie - nieznane dzieło Jerzego Leonarda Webera''. W: Krzeszów uświęcony łaską. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997, s. 331-336.</ref>. Był też autorem pomników św. Jana Nepomucena. Z czterech podobnych, właściwie bliźniaczych jego figur, na których aniołek podaje świętemu na wysokości głowy krzyż do adoracji,  ta w Chełmsku Śląskim została wykonana dla krzeszowskich cystersów - pozostałe znajdują się w Lewinie Kłodzkim (1717), Świdnicy (1718) i Kurowicach pod Głogowem (1726).  [[Pomniki św. Jana Nepomucena autorstwa Georga Leonharda Webera|Nepomuki autorstwa Webera]] stały lub stoją  też w Mirsku, w Jaworze (1711 - nie istnieje),  Cieplicach (1712),  Świdnicy Polskiej (1722), Bolesławcu (1723), Dobromierzu (1728), Kostomłotach (1729), i Milinie (1733). Dominicus Geyer  wybrał Webera do wykonania dekoracji rzeźbiarskiej świdnickiej rezydencji opatów (1723-1725)<ref name="Czechowicz"/>, a jego następca Innocenty Frisch współpracował z rzeźbiarzem w Cieplicach, gdy był tam przeorem<ref name="Grochowska">Grochowska Ewa. ''Beckeriańsko-Petraschiańska pobożność''. Pomnik św. Jana Nepomucena w Milinie i jego historia. W: Ślężańskie światy. Wrocław: Atut, 2013, s. 93-100.</ref>.  Długa i szeroka współpraca Webera z krzeszowskimi cystersami sugeruje sprawdzenie, czy rzeźba w Okrzeszynie nie zdradza podobieństwa do znanych prac  tego artysty. Najlepiej nadają się do tego rzeźby z podobnego zakresu czasowego stojące w Świdnicy Polskiej z 1722 (fot. 10 i 11), Kostomłotach z 1729 (fot. 12) czy w Milinie z 1733 (fot. 13). Należałoby dokonać profesjonalnej analizy stylistycznej, ale na podstawie faktów z życiorysu rzeźbiarza oraz oględzin jego prac hipoteza, że '''okrzeszyński św. Jan Nepomucen jest dziełem warsztatu Georga Leonharda Webera''' zdaje się dosyć prawdopodobna. 

Niestety pomnik jest w bardzo złym stanie. Poważnego uszkodzenia doznał w 1968 r. podczas przemarszu przez  Okrzeszyn wojska w czasie inwazji na Czechosłowację<ref name="Książek"/>. Później, prawdopodobnie dwa razy, rzeźba lądowała w rzeczce.  Pierwszy raz na przełomie lat 70. i 80. XX w., podobno strącona przez pojazd rolniczy. Z kolei zimą 1987/88 została strącona podczas "zabaw" młodzieży. Stan po tym wypadku widać na zdjęciu 7. W 1994 r. wyciągnięto z wody część figury i połączono z pozostałą, ale nie została odnaleziona głowa<ref>Informacje o przypadkach z lat 70., 80. i 90. XX w. pochodzą z rozmów z mieszkańcami i nie są pewne co do dokładności dat.</ref>. Ne ma też prawej ręki i adorowanego krucyfiksu.

Historia wioski skutkująca wielką liczbą krzyży, figur i kapliczek oraz powojenny duży spadek ludności spowodowały, że wiele z nich jest niezadbanych i popadło w ruinę, podobnie jak święty z Pomuka. Zdjęcia nr-14-19 pokazują część z tych  obiektów. W Okrzeszynie jest też monolitowy kamienny krzyż (fot. 20) stojący w zapuszczonym ogrodzie na terenie opuszczonej posesji na końcu wsi <small>(50°36'40.6"N 16°01'12.9"E)</small>.  Nic nie wiadomo na temat jego wieku ani przyczyny fundacji. Często określany jest jako [[krzyż pokutny]], ale nie ma to podstaw w wiedzy, lecz opiera się na absurdalnym założeniu, że każdy kamienny stary krzyż, o którym nic nie wiadomo, to krzyż pokutny (krzyż pojednania). 


<gallery mode=packed heights=180px>
Plik:Okrzeszyn Nepomucen.jpg|2. Pomnik św. Jana Nepomucena, Okrzeszyn
Plik:Okrzeszyn Nepomucen inskrypcja.jpg|3. Inskrypcja na cokole pomnika w Okrzeszynie
Plik:Okrzeszyn Nepomucen b.jpg|4. Fragment pomnika św. Jana Nepomucena
Plik:Okrzeszyn Nepomucen most.jpg|5. Most w Okrzeszynie nad Beczkowskim Potokiem.  
Plik:Okrzeszyn Nepomucen c.jpg|6. Św. Jan Nepomucen w Okrzeszynie
Plik:Okrzeszyn Nepomucen przed 1994.jpg|7. Św. Jan Nepomucen w Okrzeszynie, stan przed 1994 r.
Plik:Krzeszow posiadlosci klasztoru.jpg|8. Mapa posiadłości klasztoru Cystersów w Krzeszowie (fiolet w okolicach Krzeszowa); II poł. XVIII w. 
Plik:Krzeszow mapa wyznan.jpg|9. Mapa rozmieszczenia wyznań na Śląsku (fragment); stan na początek XIX w. 
</gallery>
<gallery mode=packed heights=180px>
Plik:Świdnica Polska Nepomucen.jpg|10. Św. Jan Nepomucen, Świdnica Polska, 1722
Plik:Świdnica Polska Nepomucen b.jpg|11. Fragment figury św. Jana Nepomucena w Świdnicy Polskiej, 1722
Plik:Kostomłoty Nepomucen.jpg|12. Św. Jan Nepomucen, Kostomłoty, 1729
Plik:Milin Nepomucen.jpg|13. Św. Jan Nepomucen, Milin, 1733
</gallery>
<gallery mode=packed heights=180px>
Plik:Okrzeszyn.jpg|14. Krzyż przydrożny w Okrzeszynie z 1830 r.; prawdopodobnie była na nim [[Krzyże z Chrystusem wyciętym z blachy|blaszana postać Chrystusa]]
Plik:Okrzeszyn figura.jpg|15. Krzyż w Okrzeszynie
Plik:Okrzeszyn figura 2.jpg|16. Okrzeszyn; krzyż z 1850 r.
Plik:Okrzeszyn figura 3.jpg|17. Postument metalowego krzyża, 1877; Okrzeszyn
Plik:Okrzeszyn figura 4.jpg|18. Krzyż przydrożny w Okrzeszynie
Plik:Okrzeszyn kapliczka.jpg|19. Kapliczka domkowa; Okrzeszyn
Plik:Okrzeszyn krzyż kamienny.jpg|20. Okrzeszyn; krzyż monolitowy
</gallery>


{{Przypisy}}

[[Kategoria:Nepomuki w województwie dolnośląskim]]
[[Kategoria:Powiat kamiennogórski]]
[[Kategoria:Figury z I poł. XVIII w.]]
[[Kategoria:Barokowe figury]]
[[Kategoria:Chronostychy]]