Altaryści

Altarysta, altarzysta, ołtarznik to duchowny odpowiedzialny za opiekę nad konkretnym ołtarzem (łac. altaria) w kościele i pobierający związane z tym dochody. Przez alatarię rozumiemy zarówno sam ołtarz ale i prebendę, którą była fundacja na utrzymanie ołtarza i jego opiekuna.

Altarysta miał obowiązek regularnego odprawiania mszy świętych, często w intencji fundatora ołtarza, jego rodziny lub innych osób wymienionych w fundacji altaryjnej. Fundatorami były osoby prywatne, cechy rzemieślnicze, bractwa religijne czy miasta. Mogły to być msze wieczyste (odprawiane na zawsze) lub czasowe (przez określony czas po śmierci fundatora). Altarysta dbał również o utrzymanie ołtarza, w tym jego dekorację i zaopatrzenie w materiały liturgiczne, takie jak wino, hostie czy świece. Czasami ołtarz miał dedykowaną kaplicę, którą również zarządzał altarysta.

Altarysta mógł pełnić dodatkowe obowiązki duszpasterskie, np. spowiadanie, udzielanie sakramentów czy kaznodziejstwo. Nie był jednak zawsze związany z parafią i mógł działać niezależnie, jedynie przy swoim ołtarzu. Środki finansowe dla altarysty i na funkcjonowanie ołtarza pochodziły z fundacji altaryjnej. Były to często dochody z majątków ziemskich, czynszów (rent) czy darowizn przekazanych na utrzymanie ołtarza. Altarysta rozliczał się z wykorzystania tych środków przed fundatorem lub jego spadkobiercami.

Altarystą był wyświęcony kapłan, który otrzymywał nominację od fundatora ołtarza, parafii lub biskupa. Często prebenda ta była obejmowana przez młodych księży, którzy dopiero rozpoczynali swoją posługę, lub przez duchownych, którzy nie mieli innych obowiązków duszpasterskich.

Na przełomie XV i XVI wieku we Wrocławiu było kilkuset altarystów. Najwięcej działało w dwóch miejskich farach:

• Kościół św. Elżbiety (fara elżbietańska) miał 47 ołtarzy, które obsługiwało 122 altarystów.
• Kościół św. Marii Magdaleny (fara magdaleńska) miał 58 ołtarzy, które obsługiwało 114 altarystów.
• W katedrze św. Jana Chrzciciela były 43 ołtarze, przy których posługiwało 66 altarystów.
• Kościół kolegiacki św. Krzyża miał 16 ołtarzy i 20 altarystów.
• Kościół św. Barbary miał 5 ołtarzy i 12 prebend dla altarystów.
• Kościół św. Piotra - 3 ołtarze, 12 altarystów
• Kościół św. Marii Egipcjanki miał 6 ołtarzy i 7 altarystów.
• Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku miał 27 ołtarzy i 5 altarystów z zakonu kanoników regularnych (oprócz nich w klasztorze był opat i 30 braci).
• Kościół św. Klary - 4 ołtarze i 4 altarzystów.
• Kościół św. Klemensa - 3 ołtarze i 4 altarzyści
• Kościół Najświętszej Trójcy - 2 ołtarze, 4 altarystów
• Kościół św. Jadwigi - 3 ołtarze, 3 altarie
• Kościół Bożego Ciała miał 11 ołtarzy ale tylko 2 altarie (kościół klasztorny Joannitów).
• Kościół Grobu Pańskiego - 1 ołtarz, 2 altaryści
• Kościół św. Gertrudy - 1 ołtarz i jedna prebenda dla altarzysty
• Kościół św. Hieronima - 1 ołtarz i jedna prebenda dla altarzysty
• Kościół św. Maternusa - 1 ołtarz i 1 altarysta

Było więc we Wrocławiu 380 prebend dla opiekunów ołtarzy. Niektóre mniejsze kościoły nie miały donatorów, którzy ustanowiliby fundacje dla altarystów. W kościołach klasztornych było niewiele odrębnych fundacji altaryjnych, a w niektórych, nawet dużych, nie było ich w ogóle. W dominikańskim kościele św. Wojciecha znajdowało się 14 ołtarzy, ale żadnej altarii (w klasztorze mieszkało 56 zakonników). Brak altarii Stein odnotował również w augustiańskim kościele świętych Doroty, Wacława i Stanisława.

Przy kościołach, w których było więcej altarii, znajdowały się domy altarystów. We Wrocławiu takie domy zidentyfikowano przy kościołach św. Elżbiety, św. Marii Magdaleny i św. Barbary. Od 1434 roku altaryści byli zrzeszeni w bractwach, a zamieszkiwanie w ich domach na wzór klasztornych wspólnot regulowały odpowiednie statuty. Najlepiej zbadane domy altarystów przy farze elżbietańskiej powstawały od końca XIV wieku. Były one sukcesywnie dostawiane do ceglanego muru cmentarza: pięć domów od zachodniej strony (ul. Kiełbaśnicza), sześć od południowej (ul. św. Mikołaja) i osiem od strony wschodniej (ul. Odrzańska). Większość z nich została wyburzona w 1839 roku. Pozostały jedynie cztery domy, które później przekształcono w dwa budynki, współcześnie nazywane kamieniczkami Jaś i Małgosia. Pomiędzy nimi zachowała się barokowa brama z 1728 roku.

• Kamieniczki altarystów przy farze elżbietańskiej w Wrocławiu
• 

  Domy altarystów na planie Wrocławia Weihnerów z 1562 r. (zielona strzałka)

• 

  Rysunek z 1827 r; róg ul. św. Mikołaja i Kiełbaśniczej z kamieniczkami altarystów

• 

  Widok z rynku na kościół i kamieniczki altarystów; lata 70. XIX w.