Herby na epitafiach

Wrocław

Herby na epitafiach mieszczan i mieszkańców Wrocławia znajdujących się poza ich pierwotnym miejscem, a więc najczęściej w muzeach.

Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu

Epitafium Bartłomieja Scheuerleina młodszego

Epitafium kanonika katedralnego we Wrocławiu Bartłomieja Scheuerleina (zm. 1498) zostało ufundowane ok. 1500 r. przez jego brata Jana (Johann), również kanonika wrocławskiego. Pierwotnie znajdowało się w katedrze. Obraz nieznanego autora przedstawia Zmartwychwstanie. Klęczącego zmarłego adorującego Chrystusa polecają Maria oraz św. Andrzej i święte Katarzyna, Dorota, Barbara. Obraz wyróżnia niespotykane dotąd w śląskim malarstwie wprowadzenie tła krajobrazowego, przedstawionego poprawnie przestrzennie. Dynamiczna poza zmartwychwstałego Chrystusa, otwarty grób ze śpiącym żołnierzem przywodzą na myśl analogie do malarstwa norymberskiego (zobacz ołtarz św. Deocar). Tempera na drewnianym podłożu. Wymiary 142,5x114 cm. W XVII w. malowidło zostało rozdzielone z częścią inskrypcyjną, która pozostała na jednym z filarów, i przniesione do kaplicy chrzcielnej pod północną wieżą. W XIX w. było w kościele św. Marcina, a w 1930 było zinwentaryzowane w zabudowaniach Pałacu Arcybiskupiego. Obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym.

• 

  Epitafium kanonika Bartłomieja Scheuerleina

• 

  Bartłomiej Scheuerlein na swoim epitafium; przed nim herb

Bartłomiej Scheuerlein młodszy (Bartholomäus Scheuerlein) (ur. 22.06.1470, zm. 25.07.1490) był jednym ze środkowych, spośród około dziesięciu, potomków pochodzącego z Lauingen w Szwabii Bartłomieja (zm. 9.04.1474) i Doroty Mümmler, córki wrocławskiego rajcy Jana. Zajmujący się handlem dalekosiężnym ojciec szybko wszedł do wrocławskich elit - ożenek z patrycjuszką w 1460, wybór do rady miejskiej w 1466 r. i pozostawanie w niej aż do śmierci. Młodszy Bartłomiej, podobnie jak jego najstarszy brat Jan (1461-1516), został pokierowany na ścieżkę kariery duchownej. W 1487 r. jako siedemnastolatek rozpoczął studia w padewskim Universitas Iuristarum. Już 22.12 tego roku uzyskał podpisany przez rektora dyplom, który pełnomocnik absolwenta przedłożył 8.02 następnego roku zgromadzaniu kanoników katedry wrocławskiej i w 1488 Bartholomäus Scheuerlein został członkiem kapituły. Zmarł w wieku 28 lat. Zgodnie z jego wolą brat Jan, kolega w kapitule, ufundował epitafium.

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Epitafium Johannesa Pretwicza

1504
Ego Johannes Pretwitcz Eccl[es]ie Maioris wratislaviensis vicarius Etatis / me anno trigesimo tertio sub intrate quarto Ac anno Salutis / 1504 hoc Epitaphium ordinavi et hic in loco erexi kazał napisać na swoim epitafium wykonanym w 1504 r. 30-letni wówczas wikariusz wrocławskiej katedry Johannes Pretwitcz. Tym miejscem umieszczenia obrazu był pierwszy filar tzw. wielkiej zakrystii fary magdaleńskiej (kościół pw. Świętej Marii Magdaleny), bo w pobliżu była płyta przykrywająca miejsce pochowku Johannesa. Potem epitafium zostało przniesione na wschodnią ścianę kaplicy złotników. W 1946 r. trafiło do Muzeum Narodowego w Warszawie, a od 1992 r. jest we wrocławskim Muzeum Narodowym. Obraz składa się z dwóch części. Górna przedstawia Przemienienie Pańskie. U dołu przedstawiono wizerunki klęczących zmarłych - Johannesa i czterech członków jego rodziny oraz sześciu świętych wstawienników. Są to św. Andrzej z krzyżem, św. Jan Ewangelista z kielichem, św. Barbara z wieżą, św. Jadwiga Śląska z modelem trzebnickiej bazyliki, św. Maria Magdalena z puszką i św. Jan Chrzciciel z barankiem. W środku trójlistna tarcza, a w niej odwrócona ku dołowi podkowa, litery I T P oraz data 1504. Nad namalowany typowy dla humanizmu symbol przemijania – klepsydrę i trupią czaszkę z banderolą, zawierającą łaciński tekst modlitwy: Domine, suscipe me, ut cum fratribus meis sum in cælis. Całość ma wymiary 161x104 cm. Deski jodłowe.

• 

  Epitafium Johannes Pretwitcza ew. Pretwicza

• 

  Dolny fragment epitafium Pretwicza

Johannes Pretwitcz ew. Pretwicz (zm. 2 I 1522) r. był, jak oznajmia w inskrypcji epitafium, wikariuszem katedry wrocławskiej. Miejsce umieszczenia tego epitafium i pochówek, czyli wielka zakrystia fary magdaleńskiej, kierowało nieraz odczytujących inskrypcję w błędnym kierunku i podają oni, że był wikariuszem w tym kościele (tak np. Guldan-Klamecka, Ziomecka 2003, 187). Eccl[es]ie Maioris wratislaviensis należy jednak rozumieć jako katedrę. Związek Pretwicza ze starszą z dwóch wrocławskich far polegał na tym, że był on altarzystą jednego z ołtarzy tego kościoła. Był nim już 28 VI 1504 r. gdy kupił od miasta 3 grzywny renty. Wymieniają go też wszystkie z zachowanych spisów członków bractwa altarzystów kościoła Marii Magdaleny z pierwszych dwóch dziesięcioleci XVI w. (1511, 1512, 1513, 1514, 1515 i 1519). Schmeidler (1839, 50-52) podaje, że była wtedy jeszcze (1839) mosiężna płyta z inskrypcją na kamiennej płycie nagrobnej znajdującej się w pobliżu filara epitafium. Inskrypcja brzmiała:

Quisquis ab occasu, properas huc, quisquis ab ortu
Axe vel a gelido, sive calente Polo:
Flecte precor geminos carmen lecturus ocellos,
Sortis et humane flebilis esto memor.
Sacra dedi, tractans sacra, dux sacer,
Me vermes opicant, pulvis et umbra teror.
Ergo Maria tuum natum deposce,
Ut tollat, mea spes unica, vera salus.
Johannes Pretwicz, Ecclie major. Wrat. Vicarius, obiit anno 1522 mense Jan. die secundo.

Epitafium Mikołaja Jenkwitz-Posadowskiego

ok. 1537
Epitafium Mikołaja Jenkwitz-Posadowskiego powstało prawdopodobnie za życia Mikołaja, czyli najpóźniej w 1537 r. Pierwotnie znajdowało się w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. W 1942 r. zostało przeniesione do tymczasowej składnicy Kamieńcu Ząbkowickim, a stamtąd w 1946 r. przejęte przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Do Muzeum Narodowego we Wrocławiu trafiło w 1966 r. jako depozyt i w 1982 r. zostało jego własnością. Olejny obraz na świerkowej desce (165x146 z obramieniem 212x173). Bóg Stwórca unoszący się w przestworzach, a przed nim ziemski krąg ze scenami z życia pierwszych ludzi (nadanie Raju Adamowi, stworzenie Ewy, błogosławieństwo dla Adam i Ewy, zakaz spożywania owoców z drzewa poznania, grzech pierworodny i wypędzanie z Raju). U dołu ciekawe przedstawienie rodziny. Naprzeciw Mikołaja znajdują się nie tylko żony z córkami, ale też synowie, którzy praktycznie zawsze pokazywani byli po lewej stronie przed ojcem. Takie ujęcie zobaczyć można jeszcze na epitafium pastora Jana Hessa (1491-1547). Grupa klęczy na tle równinnego pejzażu z szachownicą pól.

• 

  Epitafium Mikołaja Jenkwitz-Posadowskiego

• 

  Fragment epitafium przedstawiajcego Mikołaja i jego rodzinę. Herby od lewej: Jenkwitz-Posadowsky; Reinhold, trzeciej żony Mikołaja, Magdaleny Reinhold von Beutenbach (zm. 1563); Bancke, drugiej żony Apolonii Bancke (zm. 1530); Popplau, pierwszej żony Anny Popplau.

Mikołaj Jenkwitz-Posadowski (Nicolaus Jenckwitz gen. Posadowvsky, Nickel, Niclas Jenckewitz, Jankowicz, Jenkewicz) ur. 1486, zm. 5.06.1537 to wrocławski patrycjusz, członek rady i ławy w tym trzykrotny jej senior. Właściciel wielu dóbr ziemskich pod Wrocławiem i Oleśnicą. Syn Piotra i jego drugiej żony Urszuli z domu Gossinger.

Uczył się w szkole przy farze elżbietańskiej, a potem studiował prawo na nowo powstałym Uniwersytecie w Wittenberdze. Po studiach odbył zwyczajową dla bogatych młodzieńców podróż edukacyjną. Poznał Francję, Włochy i Niemcy. Do Wrocławia wrócił w wieku 27 lat w 1513 r. W interesy i życie miejskie wprowadzał go najstarszy, przyrodni brat Ambroży (Ambrosius), który był już od 1500 r. radnym i ławnikiem, a także współpracował z wiodącymi wrocławskimi kupcami Popplauami. Mikołaj ożenił się w tym czasie z Marią Popplau, córką nieżyjącego już Andrzeja Popplau (zm. 1507), byłego wspólnika brata i byłego opiekuna Mikołaja (ojciec osierocił go w wieku 2 lat). Był dziedzicem dużego majątku, który z sukcesami pomnażał. Jak brat współpracował z Popplauami, miał stoisko w Sukiennicach, a także angażował się w przedsięwzięcia górnicze w Joachimstal (Jáchymov w kraju karlowarskim). Już od 1520 r. działał nieprzerwanie aż do śmierci we wrocławskich władzach miejskich jako rajca i ławnik. W organach tych w 1532 r. był miejskim skarbnikiem (piąty rajca), w 1534 r. wójtem sądowym, a w 1533, 1535, 1536 i w roku swojej śmierci 1537 r. seniorem rady, czyli jednocześnie królewskim starostą księstwa wrocławskiego. Zasiadał też w sądzie ziemskim księstwa wrocławskiego. W 1533 r. Mikołaj i brat Ambroży otrzymali od cesarza Karola IV dyplom nobilitacyjny pod nazwiskiem Posadowsky. Było to raczej potwierdzenie niż nadanie szlachectwa. Nazwiska Jenkwitz i Posdaowsky pochodzą od rodzinnych posiadłości. Sam Mikołaj pod koniec życia był właścicielem: Stabłowic (Stablewitz), Zabrodzia (Zweibrot), Prężyc (Blaschewitz), Brandschütz, Lohsa, Dobschütz i Lampersdorf w księstwie wrocławskim. Epitafium powstało jeszcze za życia Mikołaja. Zindywidualizowany wizerunek mężczyzny z lewej pozwala przypuszczać, że to autentyczny portret patrycjusza. Od prawej widzimy kolejne żony z ich dziećmi. Wspomniana Anna Popplau z córką Julianą zm. w 1584 żoną Pawła Pförtnera von der Hölle i córeczką zmarłą w dzieciństwie, może wraz z matką przy porodzie. Druga żona Apolonia Bancke poślubiona w 1427 r., zmarła 1530/1531. Przed nią trójka jej zmarłych we wczesnym dzieciństwie dzieci. Trzecia żona Magdalena Reinhold von Beutenbach (zm. 1563) i jej 7 dzieci, a wśród nich synowie: Mikołaj (1531-1580) i Andrzej (zm. 1556) oraz córki Marta (zm. 1596) żona Jerzego von Franckenstein, Magdalena (zm. 1607) żona lekarza Hieronima Haunolda i Urszula (zm. 1572) żona Pawła Kromayera. Ósme dziecko Magdaleny, Abraham, urodziło się po śmierci ojca 27.1.1538 i nie ma go na obrazie. Abraham był od 1588 r. aż do śmierci (28.09.1606) seniorem rady, czyli jednocześnie starostą księstwa wrocławskiego.

Epitafium Petera Haunolda

1588
Będący częścią epitafium obraz Przemienienie Pańskie malowany na desce bukowej (146x104,5) wisiał w takiej formie już przed 1860 r. na 6 filarze w farze elżbietańskiej, ewakuowany w 1942 r. do składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim, od 1946 r. w MNW; przekazany do MNWr w 1981. Pierwotnie obraz był obudowany rzeźbami i figurami, a częścią epitafium były też inskrypcje górna i dolna. U góry łacińska modlitwa, u dołu niemiecki napis informujący od datach śmierci Petera Haunolda i jego żon. Snycerskie zwieńczenie obramowania miało herby Lindner, Haunold (II), Holtz i od 1859 r. znajdowało się w Muzeum Starożytności Śląskich. W dolnej części obraz przedstawia Piotra z dwoma żonami, trzema synami i dwunastoma córkami. Postacie mężczyzn można uznać za portrety. W przypadku kobiet, oprócz trójki małych dzieci, nie widać różnicy wieku, chociaż między najstarszą a najmłodszą córką jest odstęp 22 lat. Z 15 dzieci z obu małżeństw tylko 10 jest znanych z imienia. Pięcioro dzieci zmarło w dzieciństwie lub młodym wieku.

• 

  Fragment epitafium Petera Haunolda; obraz Przemienienie Pańskie

• 
  Peter Haunold (1522-1585) i rodzina. Z lewej Peter, a przed nim synowie: nieznany z imienia dorosły przedstawiony jako zmarły, Peter młodszy (1577-1613) przedstawiony jako jedenastolatek i dorosły już Johann (1557-1617). Pierwsza z prawej to Ursula z d. Lindner (zm. 1552), pod nią jej herb rodowy, żona Petra od 1547 r. Przed nią córki: Ursula (1549-1604), od 1574 żona Matthiasa Mittelstrassa, Anna (1552-1589), od 1574 r. żona Johanna Artzata - nad nimi odpowiednio herby mężów - i u nóg matki nieznana z imienia córka zmarła w dzieciństwie. Z kolei druga żona Petera Martha z d. von Holtz (zm. 1582), pod nią rodowy herb. Przed nią sześć zamężnych córek: Martha (1555-1630), od 1577 żona Hansa Pausewanga; Katharina (1558-1596), od 1584 żona Tilemanna Hertwiga; Magdalena (1562-1626), od 1583 żona Paula Hergotta; Susanna (1566-1621), od 1586 żona Hansa von Rohn; Barbara (1570-1602), od 1588 żona Bartholomäusa Herbsta; Maria (1571-1604), od 1588 żona Nicolausa Thiele - nad nimi odpowiednio herby mężów. Niżej trzy nieznane córki zmarłe w dzieciństwie i młodości.

Peter Haunold, * 1522, † Wrocław 16.5.1585, z Riemberg w powiecie Wohlau (wsp. Rościsławie pow. trzebnicki), w 1548 roku obywatel Wrocławia, w 1554 sekretarz królowej Węgier.
∞ I. 1547 Ursula Lindner, † 21.4.1552, córka Hansa Lindnera i Evy Näfe. ∞ II. Martha von Holtz, † 23.8.1582, córka Jana von Holtz z Kolonii Kathariny Saner.

Muzeum Narodowe w Warszawie

Epitafium Jana Holczela

• 

  Epitafium Jana Holczela z ok. 1512 r.

Jan Holczel to zm. 8 lipca 1512 r. wrocławski mieszczanin, mający niegdyś w farze elżbietańskiej nagrobek i epitafium, które od 1946 r. jest w Muzeum Narodowym w Warszawie. O Holczelu i jego epitafium w artykule Jan Holczel.

Epitafium Mikołaja Lindnera

Epitafium Mikołaja Lindnera zm. w 1511 r. lekarza wrocławskiego. Znajdowało się w kościele pw. św. Barbary, kościele filialnym i cmentarnym wrocławskiej fary św. Elżbiety. Od 1946 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie.

• 

  Mokołaj (Nicolaus) Lindner (Lindener) epitafium

• 

  Herb Mikołaja Lindnera z lewej i jego N.N. żony - z herbu wynika, że pochodziła z rodziny Sachenkirch

O samym Mikołaju niewiele wiadomo. Patrz artykuł Mikołaj Lindner z informacjami o nim i opisem epitafium.

Galeria

• 

  Plan kaplic w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu

Literatura

Wykorzystana literatura dotycząca epitafiów.

• Braune Heinz, Kloss Ernst, Wiese Erich. Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters : kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926. Leipzig: 1929.
• Burgemeister Ludwig. Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 1. Breslau: 1930.
• Burgemeister Ludwig. Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 2. Breslau :1933.
• Burgemeister Ludwig. Die Kunstdenkmaler der Stadt Breslau im Auftrage des Niederschlesischen Provinzialverbandes. Bd 3. Breslau, 1934.
• Dobrzeniecki Tadeusz. Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa: 1972.
• Luchs Hermann. Die Denkmäler der St. Elisabeth-Kirche zu Breslau : mit einem lithographirten Grundriss der Kirche. Breslau: 1860.
• Lutsch Hans. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau. Breslau: 1886.
• Malarstwo śląskie 1520-1800. Katalog zbiorów Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Red. Ewa Houszka. Wrocław. 2009.
• Migracje. Sztuka późnogotycka na Śląsku. Red. Agnieszka Patała. Wrocław: 2018.