Fryderyk Jakub Psarski

1. Epitafium Fryderyka Jakuba Psarskiego; kościół św. Maurycego we Wrocławiu

Na południowej ścianie kościoła św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim znajduje się nietypowe we Wrocławiu, bo Polaka, epitafium z 1806 r. To pomnik ufundowany przez żonę i dzieci Fryderykowi Jakubowi z Psar Psarskiemu, prześladowanemu i więzionemu przez Prusaków w Kłodzku i Wrocławiu powstańcowi kościuszkowskiemu.

Fryderyk Jakub Psarski, pisał się z Psar, herbu Jastrzębiec (ur. ok. 1730, zm. 15 XII 1805), był aktywnym, patriotycznym uczestnikiem sceny politycznej w czasie prób odrodzenia, w okresie ostatecznego zmierzchu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podkomorzy wieluński, aktywny działacz polityczny w ostatnim okresie istnienia I Rzeczypospolitej, reformator społeczny, powstaniec kościuszkowski. Reprezentując średnią szlachtę w ziemi wieluńskiej, w województwie sieradzkim, był posłem na sejmy i przywódcą powstania kościuszkowskiego w swoim regionie. Za swoje działania był więziony i represjonowany ekonomicznie przez władze królestwa Prus. Jego życiowa postawa i działalność dowodzą, że pojmował aktywność publiczną w sposób starożytny, jako służbę dobru wspólnemu i ojczyźnie. Reprezentował te zdrowe siły w społeczeństwie, które pomimo upadku państwowości pozwoliły Polsce przetrwać.

Pochodzenie i majątek

Jako trzeci syn (z sześciu) stolnika wieluńskiego Franciszka Ksawerego (1691-1772) i Teresy, córki Stanisława Sielnickiego (Silnickiego), nasz bohater odziedziczył majątek, który umożliwiał działalność polityczną i decydował o jej poziomie. Zacząć więc trzeba od niego. Posiadał Bobrowniki z Kuźnicą i Tunię (Tonie) nad Prosną oraz Myślniew, wszystko to w powiecie ostrzeszowskim (drugi, obok wieluńskiego, powiat ziemi). Miał też dobra w innych regionach województwa sieradzkiego: w powiecie radomszczańskim - Gawłów i Białą, w powiecie sieradzkim Wolę Szczawińską. W Piotrkowie posiadał pałacyk, a przy wieluńskim Rynku dwie kamienice. Dzierżył również dwie wsie należące do Wielunia – Kurów i Iurów, jako posesor zastawny (zastaw za udzieloną miastu pożyczkę z pobieraniem pożytków jak właściciel). Dwa jego folwarki znajdowały się w województwie krakowskim: Wilkowiecko (powiat lelowski) i Wymysłów (powiat ksiąski). Otrzymał również tenutę królewszczyzny, którą była wieś królewska Tyczyn w powiecie sieradzkim. Dlatego w jego tytułach pojawiał się również "starosta tyczyński".

Polityczny debiut

Na scenie politycznej Psarski pojawił się podczas bezkrólewia po śmierci króla Augusta III (1696-1763), aktywnie uczestnicząc w ostrej walce ugrupowań: Familii (stronnictwo zgrupowane wokół Czartoryskich i Poniatowskich), dążącej do reform państwa w oparciu o Rosję, oraz stronnictwa starorepublikańskiego, nazywanego też hetmańskim (od przywódcy, hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego (1689-1771)) lub republikanami, które chciało zachowania wszystkich swobód i dawnego ustroju Rzeczypospolitej, licząc na poparcie tzw. państw południowych (Austrii i Francji). Sejmiki przedkonwokacyjne przebiegały w gorących sporach lub były nieuznawane przez konkurencyjne stronnictwo. Tak było też na sejmiku województwa sieradzkiego w Szadku 9 lutego 1764 r. Był on opanowany przez stronników Familii, wśród których był także Psarski. Razem z chorążym piotrkowskim został wybrany delegatem do interreksa prymasa Władysława Łubieńskiego. Przeciwnicy kwestionowali legalność sejmiku i podjętych na nim postanowień (zawiązanie konfederacji, powołanie sądów kapturowych). Manifest przeciwko sejmikowi wojewoda sieradzki Kazimierz Dąbski musiał wnieść do grodu w Kaliszu (28 lutego), gdyż właściwy miejscowo do tego gród w Sieradzu był pod wpływem stronników Familii i nie przyjął go do swoich ksiąg. Podpis Psarskiego znalazł się pod kontrmanifestem z 28 marca. Warto przedstawić krótko kontekst wydarzeń. Wśród szlachty więcej zwolenników miało stronnictwo hetmańskie, którego kandydatem na władcę był początkowo syn zmarłego króla, elektor saski Fryderyk Krystian Wettyn (1722-1763), a po jego śmierci 17 grudnia 1763 roku, republikanci opowiedzieli się za przeprowadzeniem wolnej elekcji, nie wyłączając żadnego kandydata do tronu. Tę przewagę Familia niwelowała wsparciem Rosji, bez oporów przyjmując pomoc oddziałów rosyjskich, a caryca Katarzyna II (1729-1796) po prostu wyznaczyła kandydata, czyli swojego byłego kochanka Stanisława Antoniego Poniatowskiego (1732-1798), syna niedawno zmarłego kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego (1676-1762) i Konstancji z Czartoryskich (1695-1759). Ojciec przyszłego króla i dwaj wujowie, Michał Fryderyk (1696-1775) i August Aleksander (1697-1782), tworzyli triumwirat zarządzający stronnictwem i nadający mu kierunek.

6 sierpnia 1764 roku, na sejmiku wojewódzkim w Szadku, Psarski został wybrany chorążym województwa sieradzkiego na Sejm elekcyjny. Był to znaczący krok w jego karierze politycznej. W imieniu województwa sieradzkiego podpisał wybór Stanisława Poniatowskiego na króla Polski. W roku 1765 otrzymał urząd pisarza ziemskiego wieluńskiego. W hierarchii urzędów ziemskich pisarz nie miał najwyższego prestiżu. W procedencji był dosyć daleko, bo aż na 12 miejscu, ale był jedną z tych funkcji, która miała realne znaczenie (wraz z sędzią i podsędkiem wchodził w skład kompletu sądowego), chociaż w tym czasie większość spraw przejęły już sądy grodzkie. Psarski nadal brał aktywny udział w życiu politycznym, ale szybko poczuł rozczarowanie polityką nowego władcy, co skierowało go do udziału w szlacheckim ruchu opozycyjnym. Był on szkołą obywatelskich postaw i zbierania doświadczeń politycznych, ale to już czas, gdy konfederacje stały się instrumentem manipulacji krajem przez państwa sąsiedzkie. W czasie rozgrywek wokół sprawy różnowierczej, prokurowanych przez rosyjskiego posła Mikołaja Repnina, mających na celu pohamowanie zapędów reformatorskich króla, został konsyliarzem (pomocnik marszałka) lokalnej konfederacji wieluńskiej i delegatem do generalnej konfederacji w Radomiu. Jego podpis znalazł się na akcie jej zawiązania 23 czerwca. Na sejmie delegacyjnym postulował 6 października, aby specjalna komisja badała nie tylko krzywdy dysydentów, ale też i katolików. Argumentował, że obie strony mogły doświadczać niesprawiedliwości i że powinny być one rozpatrywane przez "zgromadzoną Rzeczpospolitą". Jego postulat był wyrazem dążenia do sprawiedliwości dla wszystkich obywateli Rzeczypospolitej, niezależnie od ich wyznania, ale Psarski uwikłał się w prowokacje i siłowe działania Repnina, które ostatecznie doprowadziły do przyjęcia "praw kardynalnych", ich gwarancji przez Katarzynę II i, w rezultacie, do uczynienia z Rzeczypospolitej rosyjskiego protektoratu.

Działacz polityczny i społeczny

2. Głos Fryderyka Jakuba Psarskiego Podkomorzego y Posła Ziemi Wielunskiey z Mocy Uchwały Seymikowey Dziękuiący za Ustawę Rządową Dnia Trzeciego Maia 1792. R. Na Sessyi Seymowey Dnia 27. Miesiąca Kwietnia Roku 1792. Miany

Do konfederacji barskiej Psarski przystąpił z przymusu - w wyniku nacisku opinii szlachty z województwa. 14 lipca 1768 roku został konsyliarzem konfederacji ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego, zawiązanej w Wieluniu. Nie działał jednak aktywnie, co później stało się powodem do oskarżeń i oczerniania go przed Generalnością konfederacji. W latach 1772-1773 województwo sieradzkie było pod okupacją pruskich wojsk, mającą na celu wymuszenie formalnej zgody na rozbiór. Dokonało się to na sejmie rozbiorowym 30 września 1773 roku. Psarski był komisarzem województwa sieradzkiego i ziemi wieluńskiej, z wyłączeniem powiatu ostrzeszowskiego. Jego zadaniem było zarządzanie rozkładaniem i ściąganiem żywności oraz furażu nakładanego przez wojska pruskie, a także ochrona obywateli przed nadużyciami ze strony okupanta. Sukcesem, który poprawił sytuację ludności regionu, była umowa zawarta przez komisarza 11 listopada 1772 roku z generałem Danielem Friedrichem von Lossow (1721-1783), który zobowiązał się ograniczyć nadużycia swoich żołnierzy.

Rozczarowania wyniesione z udziału w konfederacjach oraz bezpośrednie zetknięcie się z bezwzględną polityką pruską skierowały Psarskiego ponownie w kierunku obozu królewskiego. 8 sierpnia (dzień św. Stanisława) 1774 roku Psarski został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, ustanowionym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku. Odznaczenie było przyznawane za służbę publiczną szlachcie (do otrzymania orderu należało m.in. udowodnić szlachectwo poprzez podanie czterech przodków herbowych ze strony ojca (po mieczu) i czterech ze strony matki (po kądzieli), czyli posiadanie pełni praw szlacheckich). Jeszcze jako pisarz ziemski wieluński posłował na sejm w latach 1773-1775. Zasiadał wtedy w czterech komisjach zajmujących się rozpatrywaniem spornych spraw majątkowych. Z kolei na sejmie 1776 roku, jako poseł ziemi wieluńskiej, został powołany 27 sierpnia do komisji mającej za zadanie skontrolować działalność Komisji Wojskowej Litewskiej. 30 i 31 sierpnia przedstawił projekt alternatywy dla ziemi wieluńskiej i województwa sieradzkiego, dotyczący wyboru sędziów sejmowych. Psarski był członkiem Sądów Referendarii Koronnych w trzech komisjach w roku 1777 i w dwóch komisjach w roku 1778.

We wrześniu 1779 roku Psarski awansował z pisarza ziemskiego na najwyższy urząd ziemski, zostając podkomorzym wieluńskim, ostatnim w Rzeczypospolitej. W sierpniu 1780 roku otrzymał nominację na komisarza prezydującego, czyli prezesa, Komisji Boni Ordinis ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego. Jako prezes nadzorował szkołę pijarską w Wieluniu oraz dbał o oświatę chłopów. Dokonał rewindykacji części gruntów miejskich magistratu wieluńskiego w sporze ze starostą wieluńskim Stanisławem Męcińskim (1732-1799), jego lokalnym konkurentem politycznym. Zwoływał wspólne zjazdy Komisji miast królewskich ziemi wieluńskiej, poświęcone sprawom gospodarczym. We wrześniu 1788 prezes złożył dokumentację z ośmioletniej działalności Komisji w Departamencie Policji w Warszawie.

Sejmiki przed sejmem 1788 roku odbywały się w nastroju oczekiwania na zmiany w sytuacji międzynarodowej i reformy. Na sejmik wieluński, również dzięki zabiegom Psarskiego, zjechało podobno aż 3 000 szlachty (tak raportował królowi). 8 lutego 1790 roku podkomorzy został członkiem utworzonej w Wieluniu Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego oraz jej prezesem na pierwszą kadencję. Przewodniczył Komisji najpierw w pierwszej sześciotygodniowej kadencji (do 14 kwietnia), a następnie w piątej (10 sierpnia - 22 września). Przez ziemię wieluńską przemaszerowywał wówczas pruski korpus gen. Adolpha Detlefa von Usedom (1726-1792), podążający z Prus Zachodnich (zabranych w I rozbiorze Pomorza Gdańskiego) na Śląsk w związku ze wzrostem napięcia między Prusami a Austrią. Prusy były formalnie sprzymierzone z Rzeczpospolitą, a zadaniem przewodniczącego było zapewnienie bezpiecznego przemarszu, podwód, zakwaterowania i częściowego wyżywienia. Oczywiście w praktyce dochodziło do problemów, w związku z czym Psarski kilkakrotnie zwracał się do Prusaków o pokrycie poczynionych szkód i zwrot należności za wybraną żywność, a gdy to nie skutkowało, interweniował w Komisji Wojskowej. 3 września ogłosił "Przepisy... do ulepszenia reguł rolnictwa", podając w nich wskazania agrotechniczne, a więc o sposobach nawożenia, o stosowaniu różnych metod uprawy na różnych gruntach, o walce z chwastami i owadami. Przepisy te duchowieństwo miało obowiązek odczytywać po kazaniach. By eliminować dezercję, a jednocześnie polepszyć sytuację prawno-ekonomiczną chłopa, opracował Psarski (w końcu 1790 roku) projekt, by poddanym pociąganym do sześcioletniej służby wojskowej nadawać na prawach emfiteutycznych gospodarstwa rolne. Równocześnie, by zapewnić projektowi moc aktu prawnego, wprowadził go do ksiąg miejscowej Komisji i zaczął stosować go w swych dobrach, "wydając rekruta «młodego, zdolnego, urodnego i dobrze osiadłego". Projekt nie znalazł niestety naśladowców.

Sejm Wielki

Do polityki na szczeblu krajowym Psarski wrócił, gdy 16 listopada 1790 roku został wybrany na wieluńskim sejmiku posłem (sejmik ten wysłał dwóch posłów) do drugiego kompletu Sejmu Czteroletniego. Zabierał głos w różnych sprawach na posiedzeniach plenarnych sejmu (27, 30 września, 20 października, 2, 6 grudnia 1791 roku, wszystkie mowy drukowane). Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja i członkiem Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Na sesji 27 kwietnia dziękował „z mocy uchwały sejmikowej” za Ustawę Rządową (na fotografii widok pierwszej strony druku tej mowy). Podkomorzy wieluński zbojkotował sejmik z 30 sierpnia 1792 roku, na którym ziemia wieluńska przystąpiła do konfederacji targowickiej.

Powstaniec kościuszkowski

II rozbiór w 1793 roku włączył województwo sieradzkie z ziemią wieluńską do Prus. Utworzono powiat wieluński w prowincji Prusy Południowe. Psarski był w swojej ziemi współorganizatorem i głównym przywódcą powstania kościuszkowskiego, do którego przystąpił wraz z dwoma braćmi: Wojciechem, miecznikiem, i Janem, podwojewodzim wieluńskim, pięcioma synami i zięciem Hieronimem Ciemniewskim. 26 sierpnia 1794 roku w Naramicach ukonstytuowały się władze powstańcze, na czele których stanęła reaktywowana Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa. Jej prezydentem został Psarski, zaś zastępcami Hieronim Ciemniewski i Wierzchlejski. Dowództwo nad wojskiem powierzono Józefowi Stokowskiemu. 27 sierpnia Psarski zaprzysiągł magistrat i mieszczaństwo wieluńskie, uprawomocnił wcześniejsze akty powstańcze w Ostrzeszowie (z 22 sierpnia) i Grabowie (z 23 sierpnia) oraz wydał dwa uniwersały. W pierwszym (pod datą 15 sierpnia) wezwał szlachtę do zgłoszenia się w ciągu trzech dni do powstania, nakazał dostawę rekruta, po jednym z pięciu dymów dóbr ziemskich i po dwóch z dóbr królewskich i duchownych. Miało to przynieść ponad 2 000 żołnierzy. Drugim uniwersałem (z 27 sierpnia) wezwał wszystkich mieszkańców ziemi do przystąpienia do insurekcji, nakazał powszechne zbrojenie się w kosy i piki, utrzymywanie straży, systemu alarmowego, paraliżowanie transportu i poczty pruskiej. Kolejny uniwersał (29 sierpnia) skierował do Żydów i ostrzegał ich przed szpiegostwem, a 31 sierpnia polecił stawić się do Wielunia potrzebnym rzemieślnikom, od Żydów zaś zażądał broni i amunicji. Psarski wykazywał energię i zdecydowanie. Opornym mówił, wskazując swoją szablę: "Tutaj jest rozkaz i prawo." Sugerował też wprowadzenie warszawskich porządków, gdzie nieposłusznych "wiesza się". Takie zachęty okazywały się coraz częściej konieczne, ponieważ ruch powstańczy zaczął słabnąć. Ożywienie nastąpiło po przebiciu się 13 września pod Kamionem przez kordon pruski oddziału Jana Henryka Dąbrowskiego (1755-1818) do Wielkopolski.

Plan działania ustalono na spotkaniu u Psarskiego w Bobrownikach nad Prosną. 15 września miał miejsce pod jego komendą wypad do Kępna, gdzie z miejscowej komory solnej zabrano cały zapas soli (2 081 półbeczek) i rozdzielono okolicznej ludności. Następnie Psarski ustanowił dla powiatu ostrzeszowskiego władze insurekcyjne, a w Grabowie administrację powstańczą. W drugiej połowie września zorganizował wyprawę do Bolesławca, Wieruszowa i Opatowa nad Prosną. Wszędzie powoływał władze cywilne i odbierał przysięgę na wierność insurekcji. W dobrach opatowskich hr. Malzahna opublikował Uniwersał Połaniecki, nakazując zmniejszenie o połowę powinności pańszczyźnianych. Zarządcy dóbr zagroził karą śmierci w razie niewykonania rozkazu. Z obozu w Węglowicach wysłał otrzymane z Warszawy odezwy do pogranicznych miast śląskich (Bralina, Międzyborza, Sycowa, Oleśnicy, Namysłowa, Rychtala, Wołczyna i Byczyny) z wezwaniem do udziału w powstaniu, ale nie dotarły one do miejsc przeznaczenia. Na przełomie września i października powstańcy całkowicie opanowali ziemię wieluńską. Stacjonujący tu regiment pruski wycofał się bez walki. Psarski proponował Kazimierzowi Albinowi Lenartowiczowi (1740-1808), przywódcy insurekcji sieradzkiej, omówienie wspólnych akcji zaczepnych. Rada Najwyższa Narodowa na posiedzeniu 13 października 1794 roku, przyjmując delegację wielunian, wysoko oceniła wkład ziemi wieluńskiej. Z dużym uznaniem wyrażał się o insurekcji wieluńskiej również Ignacy Potocki (17 października). Po katastrofie maciejowickiej (10 października 1794) Psarski zwątpił w powodzenie powstania. Na początku listopada przybył do obozu powstańców z wiadomością o klęsce Tadeusza Kościuszki, proponując rozwiązanie insurekcji. Apel został jednak odrzucony. Powstańcy w nocy z 8 na 9 listopada opanowali kasę urzędu celnego w Praszce; w Kłobucku usunięto godła pruskie, projektowano nawet wyprawę na Częstochowę. Dnia 12 listopada 1794 roku Psarski, podobno pod presją oficerów armii regularnej, wydał manifest, w którym wzywał do wytrwania w powstaniu. Jednak już kilka dni później wielunianie wraz z Henrykiem Dąbrowskim składali broń w Radoszycach (18 listopada).

Represje pruskie

W imieniu własnym i powstańców Psarski wystosował do władz pruskich pisma wyjaśniające udział w powstaniu, licząc, że tym samym może zmniejszyć ich odpowiedzialność. W tym celu udał się wraz z synami Wojciechem i Jakubem do Poznania do ministra Bucholtza (Ludwig Heinrich von Buchholtz, ur. 1740, zm. 1811). Tam jednak został aresztowany wraz z synami i przez 20 miesięcy był przetrzymywany w więzieniu we Wrocławiu. Następnie, w lipcu 1796 roku, został skazany wyrokiem sądowym na 8 lat więzienia w twierdzy w Kłodzku, z możliwością zamiany na 20 000 talarów grzywny. Po wyjściu na wolność był nadal nękany przez sądy pruskie, które wymusiły na nim zapłatę znacznej części majątku jako zwrot należności, między innymi za wybrane podatki i sól skonfiskowaną w Kępnie.

Ostatnie lata życia Fryderyk Jakub z Psar Psarski herbu Jastrzębiec spędził głównie we Wrocławiu, gdzie zmarł 15 XII 1805.

Rodzina

Z małżeństwa z poślubioną już w dojrzałym wieku (prawdopodobnie w 1768 roku) Ksawerą Franciszką (1753-1814), córką Wojciecha Bardzińskiego (ur. ok. 1720 - zm. 1770), chorążego łęczyckiego, pozostawił trzy córki: Konstancję (ur. ok. 1770), żonę Ksawerego Walewskiego (1739-1796), chorążego ostrzeszowskiego, Mariannę Urszulę, która była najpierw żoną Jana Walewskiego (zm. 1793), sędziego grodzkiego wieluńskiego, a następnie (od 1794) H. Ciemniewskiego, pisarza ziemskiego różańskiego, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej, i w końcu nieznanego z imienia Bogdańskiego oraz Eleonorę, żonę Jana Leszczyńskiego. Ponadto miał pięciu synów: Mikołaja (zm. 1806), Wojciecha Stefana (ur. 1769), żonatego z Teklą Nieznańską, Józefa, Jakuba (zm. 1820), żonatego z Nepomuceną Masłowską z Masłowic herbu Samson (zm. 1823) i Franciszka Borgiasza (1778-1848), żonatego z Marianną Józefą Salomeą Trzcińską herbu Leliwa (zm. 1846). Wszyscy oni byli uczestnikami insurekcji kościuszkowskiej w Wieluńskiem, wszyscy zostali aresztowani przez Prusaków i osadzeni w więzieniu we Wrocławiu; przebywali tam przez 20 miesięcy. Następnie w lipcu 1796 roku zostali skazani na cztery lata więzienia w twierdzy Kłodzko, skąd zostali wypuszczeni po uiszczeniu 40 000 talarów grzywny. Mikołaj, członek drugiego składu (od 18 lutego 1792) Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego, a następnie żołnierz pospolitego ruszenia Księstwa Warszawskiego, ranny pod Ostródą w roku 1806, zmarł z ran i został pochowany w Mławie. Wojciech brał udział w powstaniu antypruskim 1806 roku w Kaliskiem, a następnie został prezesem komisariatu wojskowego w departamencie płockim.

Epitafium

Teren cmentarza kościelnego przy kościele św. Maurycego, znajdującego się przy ul. Traugutta na Przedmieściu Oławskim, był – jak to zazwyczaj bywało w przypadku kościołów – cmentarzem grzebalnym. To właśnie tu został pochowany Psarski. Dziś można zobaczyć nieliczne pozostałości po tej kilkusetletniej funkcji terenu. Są to epitafia skoncentrowane na południowej i północnej elewacji świątyni. Znajduje się tu również kilka wolno stojących nagrobków. W zachodniej części południowej ściany wyróżnia się epitafium bohatera artykułu, sławnego i podziwianego w świecie Pana Fryderyka Jakuba z Psar Psarskiego, ufundowane w 1806 roku przez jego żonę i dzieci. Na cenotafie widoczny jest obelisk oraz postać kobiety w żałobie, oparta o urnę. Po przeciwnej stronie umieszczona jest tablica z herbem Psarskiego – Jastrzębiec Na przedniej ścianie nagrobka (cenotafu) znajduje się tablica z marmuru z inskrypcją w łacińskiej majuskule. Napis ten został odtworzony podczas renowacji w 1989 roku.

Inskrypcja	Tłumacznie
Illustri et magnifico in mundo domino Friderico Jacobo a Psary Psarski stan- te Re Polonorum Publica Vielunensi Subcamerario variis publicis officiis functo cm marito patri optimo pia coniux Xaveria de Bardzińskie Psarska et moesta familia posuere A. D. MDCCCVI	Sławnemu i podziwianemu w świecie Panu Fryderykowi Jakubowi z Psar Psarskiemu w czasie Rzeczypospolitej podkomorzemu wieluńskiemu pełniącemu różne publiczne funkcje jako najlepszemu mężowi i ojcu pobożna małżonka Ksawera z Bardzińskich Psarska i zasmucona rodzina postawiła w roku Pańskim 1806

• 

  Epitafium Fryderyka Jakuba Psarskiego z 1806 r.; kościół św. Maurycego we Wrocławiu

• 

  Jastrzębiec, herb Fryderyka Jakuba Psarskiego

Literatura

• Badziak K. Organizacja i formy działalności władz terenowych okresu Oświecenia (1764–1792), na przykładzie ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego. „Acta Univ. Lodziensis”, Zesz. Nauk. Uniw. Łódź., Nauki Human.-Społ., S. 1, 1976 nr 4 s. 69–82.
• Burak Marek. Cmentarze parafii Św. Maurycego we Wrocławiu. W: Dzieje Parafii Św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu. Wrocław. 2007, s. 61.
• Długoborski Wacław. Śląsk a powstanie kościuszkowskie. „Zaranie Śląskie” R. 24: 1961 s. 13-17.
• Pachoński Jan. Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818. Warszawa: 1985.
• Powstanie kościuszkowskie. Dzieje militarne. Tom 1 i 2. Rawski T. red. Warszawa: 1994.
• Smoleński Władysław. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Kraków: 1897.
• Sutowicz Anna. Gdy Śląsk był niechcianym domem. [W:] http://www.nowezycie.archidiecezja.wroc.pl/index.php/2019/05/28/gdy-slask-byl-im-niechcianym-domem/ (2023-01-10).
• Szczygielski Wacław. Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768 do 1770. Warszawa: 1970.
• Szczygielski Wacław. Psarski Fryderyk Jakub h. Pomian. [W:] Polski Słownik Biograficzny, tom XXIX. Wrocław ...: 1986.
• Wąsicki Jan. Powstanie kościuszkowskie w Wielkopolsce. „Studia i Mater. do Dziej. Wielkopolski i Pomorza” T. 2: 1956 s. 29, 30, 60, 67, 98.